Dwór Artusa w Toruniu

---

Historia

W XIV wieku, na terenach Prus Zachodnich pojawiły się pierwsze dwory Artusa, które rozwijały się równocześnie z rodzącymi się gildiami kupieckimi. Nazwa związana była z legendarnym królem Arturem, który w swoim dworze gromadził rycerzy przy okrągłym stole, co symbolizowało brak hierarchii wśród jego poddanych. Te miejsca były projektowane w taki sposób, aby promować ideę równości i braterstwa wśród uczestników spotkań. Początkowo pełniły jedynie funkcje praktyczne, a ich nazwa zaczęła funkcjonować szerzej dopiero w XVII wieku, kiedy to zaczęto je nazywać podobnie do tych w innych miastach, takich jak Braniewo, Elbląg, Gdańsk czy Malbork. Wcześniej były określane mianem domu klubowego.

Na przełomie XIII i XIV wieku w Toruniu zaczęły powstawać pierwsze zgromadzenia zawodowe oraz religijne, a kupcy zapewne zorganizowali pierwszą gildię. W okolicach 1385 roku powstał pierwszy dwór Artusa, który przynależał do Bractwa św. Jerzego. Znajdował się on na terenie dzisiejszego gmachu, chociaż jego wymiary były skromniejsze. Był to dwupiętrowy obiekt z ceglaną elewacją, odznaczający się ostrołukowymi otworami drzwiowymi i okiennymi, a po bokach szczytu zasadzono ośmiokątne wieżyczki. Rytmiczne układy ślepych okien z kolorowymi malowidłami miały na celu złagodzenie ciężkiego wyglądu murów. Na parterze zlokalizowana była obszerna sala, której sklepienie podpierano dwiema kolumnami. Ustawione tam stoły, otoczone ławami, były pokryte dywanami. Na ścianach mogły być wywieszone zbroje i tarcze uczestników turniejów oraz obrazy patronów brackich, takich jak Najświętsza Panna Maryja, św. Jerzy, św. Katarzyna, św. Reinhold czy Trzej Królowie.

Budynek przez długi czas spełniał swoje funkcje, a w XV wieku nie przeszedł znaczących przebudów. W XVII wieku miały miejsce jedynie niewielkie modyfikacje. W 1466 roku w Dworze Artusa dokonano zaprzysiężenia II pokoju toruńskiego, który przywrócił Polsce Pomorze Gdańskie z dostępem do morza, ziemię chełmińską i michałowską oraz inkorporował Warmię. W 1503 roku stworzono malowidło przedstawiające św. Jerzego na jednej ze ścian.

W XVIII wieku budynek zaczynał podupadać. W 1703 roku uszkodził go potężny atak wojsk szwedzkich podczas III wojny północnej. 29 lipca 1733 roku silna burza zniszczyła okna oraz dach, a remontem zajął się murarz Antoni Rohm. Nadzór nad wymianą okien sprawował szklarz Johann Winkler, z kolei stolarz Michael Baltzer dbał o prace stolarskie. W latach 1724–1756 Dwór Artusa był siedzibą zboru ewangelickiego, a w latach 1758–1762, kiedy Toruń był okupowany przez wojska rosyjskie, znajdowała się tam cerkiew prawosławna. Prawdziwą wartość historyczną ma rycina Dworu wykonana przez rysownika Georga Friedricha Steinera w połowie XVIII wieku. Jej kopia z 1914 roku jest jedynym zachowanym dokumentem przedstawiającym, jak wyglądał pierwotny Dwór. W 1779 roku przeprowadzono ostatnie prace restauratorskie.

14 czerwca 1802 roku rozpoczęto rozbiórkę starego gmachu, a w 1829 roku na jego miejscu zbudowano nowy, neoklasycystyczny budynek zaprojektowany przez miejskiego architekta Heckerta. Początkowo nosił on nazwę Dworu Artusa, ale w 1842 roku zmieniono ją na Teatr Miejski. W budynku organizowane były uroczystości miejskie, spotkania cechów oraz bale towarzyskie. W lutym 1889 roku rozpoczęto proces wyburzania gmachu.

W drugiej połowie XIX wieku przystąpiono do budowy nowego Dworu według projektu radcy budowlanego Rudolpha Schmidta, z znaczącym wkładem architekta Duszyńskiego. Jednocześnie niemiecki architekt Reinhard Uebrick zaprezentował swój plan przebudowy Dworca, jednak nie został on zrealizowany. Nowy budynek powstawał w latach 1889–1891 w miejscu drugiego Dworca Artusa oraz przylegającego doń gmachu. Przyjęło się, że oficjalne otwarcie miało miejsce 12 grudnia 1891 roku. Na parterze znajdowały się sklepy oraz restauracja, piętro zajmowały cztery sale: Wielka, Biała, Czerwona oraz Mała, a na poddaszu zlokalizowano pokoje gościnne. W 1904 roku przeprowadzono malowanie głównego budynku, a dwa lata później w tylnej oficynie.

Na początku XX wieku Dwór Artusa stał się celem badań dla historyków, takich jak Gwido Chmarzyński i Reinhold Heuer. Ten ostatni opublikował w 1917 roku monografię zatytułowaną Die drei Artushöfe und der Junkerhof in Thorn. Po powrocie Torunia do Polski w 1920 roku, Dwór Artusa gościł ważne wycieczki polityków II Rzeczypospolitej, w tym gen. Józefa Hallera w lutym 1920 roku oraz prezydenta Ignacego Mościckiego 1 sierpnia 1927 roku. 28 maja 1923 roku odbyło się tam spotkanie założycielskie Towarzystwa Miłośników Torunia. W okresie międzywojennym budynek pełnił funkcję siedziby Miejskiego Konserwatorium Muzycznego, a tuż przed wybuchem II wojny światowej był również domem czynszowym.

W czasie II wojny światowej Dwór Artusa był wykorzystywany jako restauracja, piekarnia oraz miejsce organizacji miejskich bankietów. Krótko mieścił się tam również szpital. Niemiecki architekt i urbanista Hans Döllgast zaprojektował nowy wystrój i wyposażenie do Dworu, a jego kolega Paul Baumgartem brał udział w pracach nad modernizacją budynku. W latach 1940–1942 planowano ujednolicić architekturę Rynku Staromiejskiego, co wiązało się z wieloma koncepcjami przebudowy Dworu. W jednym z projektów z 1942 roku zasugerowano likwidację wieżyczek oraz zmiany w oknach i portalu.

W 1949 roku Dwór Artusa został przekazany Uniwersytetowi Mikołaja Kopernika jako Collegium Maximum. Do 1983 roku w budynku działał klub muzyczny „Od Nowa”. W 1984 roku Dwór Artusa zaprezentowano w filmie Rok spokojnego słońca w reżyserii Krzysztofa Zanussiego. W latach 1993–2000 wykonano prace konserwatorskie w budynku.

W 1995 roku powstało Centrum Kultury Dwór Artusa, które od 1 stycznia 2020 roku połączyło się z Domem Muz. Dzisiaj odbywają się tam różnorodne wydarzenia, w tym festiwal muzyczny Koncerty pod Gwiazdami.

W 2003 roku przed wejściem do Domu Artusa zrealizowano projekt Piernikowej Alei Gwiazd, która upamiętnia znane osobistości związane z Toruniem.

Architektura

„Dwór Artusa w Toruniu to wyróżniający się przykład architektury eklektycznej, dominują w nim elementy klasycystyczne. Budowla została wzniesiona na podstawie prostokątnego planu, przy użyciu cegły oraz solidnych kamiennych fundamentów. Charakteryzuje się trzykondygnacyjną strukturą oraz podpiwniczeniem, a jej ściany są nieotynkowane, co dodaje jej surowego uroku.

Układ wnętrz jest trzytraktowy, co oznacza, że pomieszczenia są zorganizowane w długie ciągi. Fasada, czyli elewacja północna, składa się z pięciu osi, które wieńczy arkadowy gzyms. Ten gzyms jest zdobiony wysuniętymi przed lico ściany wieżyczkami, które nadają całości wyrazistego charakteru. W centralnym punkcie jednej z osi znajduje się główny portal, który wieńczy tympanon, wzbogacający wygląd wejścia.

Pomieszczenia są wyraźnie oddzielone od siebie gzymsem, a podstawa budynku, czyli cokół, posiada boniowanie, co podkreśla jego monumentalność. Parter w przednim trakcie może pochwalić się sklepieniem krzyżowym, podczas gdy podpiwniczenie kryje sklepienia z techniką kapa pruska, a w pozostałych częściach budynku znajdują się drewniane stropy.

Dach obiektu jest czterospadowy, zaopatrzony w mansardy, i pokryty tradycyjną dachówką. Powierzchnia użytkowa wynosi 2 600 m², natomiast kubatura osiąga imponujące 11 682 m³.

---

Oceń: Dwór Artusa w Toruniu

---