Ratusz Staromiejski w Toruniu

---

Historia

W okresie XIII i XIV wieku, pierwotna zabudowa śródrynkowa zaczęła stopniowo nabierać kształtów. W tym czasie wzniesiono dom kupiecki, który mieścił sukiennice (domus forensis). Prawdopodobnie został on zbudowany na miejscu dzisiejszego zachodniego skrzydła, zgodnie z przywilejem nadanym przez mistrza pruskiego Gerharda von Hirzberga, który datowany jest na kwiecień 1259 roku. Z kolei, w 1274 roku przyznano kolejny przywilej, który dotyczył budowy wieży oraz kramów chlebowych, umiejscowionych w obszarze obecnego wschodniego skrzydła ratusza.

Jak wynika z rekonstrukcji autorstwa Eugeniusza Gąsiorowskiego, na zakończenie wieku XIII, zabudowa Rynku Staromiejskiego składała się z dwóch równoległych i wydłużonych budynków. Od strony zachodniej znajdował się piętrowy dom kupiecki, podczas gdy wschód zajmował budynek kramów i lad chlebowych. Oba te obiekty były połączone murami kurtynowymi, a z południa przylegała do nich wieża, która w 1385 roku zyskała dodatkowe dwie kondygnacje, zachowane w tej formie do dnia dzisiejszego. Na wieży ratusza zamontowano zegar pomiędzy 1385 a 1415 rokiem. Warto również zaznaczyć, że w średniowieczu wieża pełniła funkcję więzienia.

Obecny wizerunek ratusza wynikł głównie z rozległego projektu budowlanego, który rozpoczęto w 1391 roku, przeprowadzonego w stylu gotyckim. Nie znamy niestety nazwiska architekta odpowiedzialnego za tę budowlę. Niemiecki historyk Arthur Semrau spekuluje, że mógł to być mistrz Andris (Andrzej), który był miejskim budowniczym Torunia w latach 1393–1419. Przywilej budowlany nadany przez wielkiego mistrza Konrada von Wallenrode w 1393 roku, został wystawiony w trakcie trwania budowy.

Data zakończenia budowy ratusza, podobnie jak jego ostateczny kształt pozostają nieznane. Uważa się, że prace mogły zakończyć się przed rokiem 1399. Wówczas wyburzono wcześniejsze budynki handlowe, pozostawiając tylko wieżę. Administracyjne, handlowe oraz sądownicze funkcje zostały połączone w jednym budynku, co stanowiło nowatorskie rozwiązanie jak na tamte czasy w Europie. Ratusz przybrał formę czteroskrzydłowego obiektu na planie prostokąta o wymiarach 43,7 x 52,4 metra, z wewnętrznym dziedzińcem dostępnym poprzez cztery przelotowe bramy umiejscowione w połowie każdego ze skrzydeł. Wieża inspirowana była flandryjskimi wieżami typu beffroi.

W 1593 roku wieża zyskała wysokie gotyckie hełm, który stał się charakterystycznym elementem panoramy miasta. W latach 1602–1605, z inicjatywy burmistrza Henryka Strobanda oraz według projektu Antoniego van Obberghena, przeprowadzono manierystyczną przebudowę, podczas której podwyższono gmach o jedno piętro. Decyzję o tej modernizacji zatwierdziła Rada Torunia dnia 10 kwietnia 1602 roku.

Wówczas budynek pełnił znaczącą rolę, będąc miejscem obrad władców Rzeczypospolitej oraz sejmików generalnych Prus Królewskich. Podczas remontu wzorowano się na sztuce niderlandzkiej, a wnętrze zyskało nowe kominki i portale, prawdopodobnie autorstwa gdańskiej rodziny van den Blocke. W latach 1602–1603 zaprojektowano również strop, ozdobiony malowidłami przedstawiającymi społeczne, religijne oraz oświatowe przemiany, które były realizowane przez Strobanda.

W roku 1703, podczas oblężenia Torunia przez Szwedów, ratusz doznał poważnych szkód w wyniku pożaru. Zniszczono niemal cały wystrój wnętrz, zegar, oraz zawaliły się szczyty budynku, który pozostał bez dachu aż do 1722 roku. Odbudowa ratusza miała miejsce w latach 1722–1728 oraz 1735–1738. W 1728 roku, toruński mistrz Abraham Willow wykonał nowy zegar. Istniały także projekty z lat 1735–1736 dotyczące przebudowy ratusza w stylu późnobarokowym, które przypisano Janowi Baptyście Cocchiemu.

Wczesny XVIII wiek to czas, gdy toruński rysownik Georg Friedrich Steiner stworzył 21 rysunków Ratusza, w tym także przedstawienie przed zniszczeniem przez wojska szwedzkie. W 1869 roku barokowy ryzalit został zastąpiony przez obecny neogotycki, a w XIX wieku przeprowadzono dodatkowe prace modernizacyjne wewnątrz budynku.

Podczas II wojny światowej niemiecki architekt Hans Döllgast wykonał nowy projekt wystroju oraz wyposażenia wnętrz Ratusza. Z kolei w 1954 roku odsłonięto tablicę na ścianie zachodniego skrzydła, która upamiętniała przyłączenie Pomorza do Polski oraz złożony hołd Kazimierzowi IV Jagiellończykowi przez ziemię chełmińską. Tablicę, wykonaną z różowego wapienia, inicjowało Towarzystwo Miłośników Torunia. Na tablicy umieszczono napis: 1454 – 1954 W PIĘĆSETLECIE ODZYSKANIA POMORZA I HOŁDU ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ ZŁOŻONEGO W TYM MIEJSCU KRÓLOWI KAZIMIERZOWI JAGIELLOŃCZYKOWI. MŁODZIEŻ MIASTA TORUNIA.

W latach 1957–1964 przeprowadzono generalny remont, przystosowując ratusz do potrzeb muzeum. Ważnymi pracami były: wzmocnienie murów oraz sklepienia, a także przywrócenie historycznego wyglądu wnętrz poprzez usunięcie XIX-wiecznych ścian działowych i odsłonięcie niektórych średniowiecznych elementów architektonicznych, które zostały wcześniej zamurowane. Wówczas nową, stalową więźbę dachową, zastąpiono dawną drewnianą z XVIII wieku.

W czerwcu 1998 roku na południowej elewacji ratusza odsłonięto tablicę upamiętniającą wpisanie Torunia na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Następnie, w latach 2003–2005, realizowano prace restauracyjne, które przywróciły dawny blask wieży (w tym odtworzono maswerkowe dekoracje malarskie, wyremontowano taras widokowy i zegar), a także wszystkim elewacjom, w tym również wewnętrznym elewacjom dziedzińca. Prace te obejmowały także cztery wieżyczki narożne, a także remont dachu oraz zastosowanie iluminacji budynku.

Charakterystyka

Ratusz Staromiejski w Toruniu zajmuje strategiczną lokalizację w sercu rynku, przesuniętą nieznacznie w stronę wschodnią. Jego forma architektoniczna przybiera kształt prostokąta o wymiarach 43,7 na 52,4 metra, w obrębie której kryje się wewnętrzny dziedziniec. W miejscach, gdzie łączą się skrzydła południowe i wschodnie, wyrasta czworoboczna wieża, wzorowana na flandryjskich warownych wieżach strażniczych, zwanych beffroi. Wspomniane skrzydła oraz dziedziniec posiadają podpiwniczone przestrzenie, a przy tym, sklepienia piwnic wschodniego skrzydła opierają się na potężnych kamiennych kolumnach.

Każda z elewacji, w tym również ta od strony dziedzińca, jest starannie zharmonizowana i składa się z wąskich, wysokich wnęk, które charakteryzują się wyraźnie zaakcentowanymi krawędziami zamykającymi się w spłaszczonym łuku ostrym. Naroża tych wnęk zwieńczone są eleganckimi, nadwieszonymi wieżyczkami o ośmiobocznej konstrukcji, składającymi się z dwóch kondygnacji. Na osi skrzydeł rozmieszczone są wystawki, wykończone skromnymi barokowymi szczytami, które zachowały fragmenty manierystycznych dekoracji.

Na parterze wschodniego skrzydła funkcjonowały niegdyś tzw. „kramy bogate” oraz ławy chlebowe, natomiast w zachodnim skrzydle mieściły się sukiennice. W północno-zachodnim narożu budynku prawdopodobnie znajdowało się wnętrze dawnej wagi miejskiej, a w północnym skrzydle zlokalizowano salę sądową. Większość pomieszczeń na parterze jest sklepiona – w przypadku ław chlebowych nawiązuje to do układu krzyżowo-żebrowego, natomiast sala sądowa i sukiennice otrzymały konstrukcję trójpodporową.

Wewnętrzne trakty każdego ze skrzydeł Ratusza, zarówno od strony Rynku, jak i dziedzińca, są wypełnione rzędami małych budynków handlowych, które zostały wtopione w samą strukturę. Początkowo miały one dostęp tylko do zewnętrza, nie łącząc się z resztą parterowego układu. Taki układ architektoniczny wprowadził specyficzny sposób oświetlenia pomieszczeń w centralnej części skrzydeł (tj. ław chlebowych, sukiennic i innych), polegający na zastosowaniu okien, które umieszczono ponad sklepieniami budynków handlowych.

Na pierwszym piętrze mieściły się pomieszczenia o charakterze reprezentacyjnym, a w szczególności niegdyś Sala Radziecka, gdzie odbywały się sesje Rady Miejskiej. Luksusowa dekoracja tej sali z lat 1602–1603, która uległa zniszczeniu podczas wielkiego pożaru w 1703 roku, zawierała boazerie z malowidłami autorstwa gdańskiego artysty Antona Mōllera oraz malowidła zamieszczone na stropie. Największe pomieszczenie na piętrze, zwane Wielką Salą Mieszczańską, stanowiło miejsce licznych istotnych wydarzeń miejskich, gdzie gościło się królów oraz organizowano sejmy i sejmiki Stanów Prus Królewskich. W 1645 roku miała tu miejsce debata między protestantami a katolikami, znana jako Colloquium charitativum.

W północno-wschodnim narożniku ratusza ulokowano Salę Królewską, w której 17 czerwca 1501 roku zmarł król Jan Olbracht. Wysoka wartość historyczna i artystyczna budynku potwierdzona jest przez zachowane na piętrze liczne portale i drewniane drzwi, datujące się na okres odbudowy w XVIII wieku, bogato zdobione intarsjami. Należą do nich m.in. drzwi do Sali Radzieckiej z 1735 roku, przedstawiające postacie Minerwy i Apollina, a także wejście do Sali Królewskiej z 1767 roku, gdzie uwieczniony został wizerunek Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Drugie piętro, które zostało dobudowane w latach 1602–1603, pełniło funkcje zbrojowni oraz biblioteki. Co więcej, w wieży ratuszowej zawieszone są cztery nowoczesne dzwony. Dzwony zegarowe, w tym duży dzwon oznaczający godziny oraz mały dzwon kwadransowy, pochodzą z lat 1728 i 1728/1729. Pozostałe dzwony, datowane na lata 1648 oraz 1729, początkowo miały znaleźć swoje miejsce w kościele ewangelickim.

Zbiory

Ratusz Staromiejski w Toruniu jest miejscem, które w obecnych czasach pełni funkcję głównego oddziału Muzeum Okręgowego. To ważny punkt na mapie kulturalnej miasta, będący skarbnicą wielu unikalnych zbiorów. W jego wnętrzach znajduje się Galeria Sztuki Gotyckiej, w której można podziwiać rzadkie witraże pochodzące z XIV wieku.

Muzeum oferuje również ekspozycję, która ukazuje historię Torunia oraz rzemiosła artystycznego od roku 1233 do 1793. Warto zwrócić uwagę na Salę Mieszczańską, gdzie zorganizowano galerię portretów toruńskich mieszczan, oraz na Salę Królewską, w której znajduje się najstarszy Poczty Królów Polskich w naszym kraju. Dopełnieniem oferty muzeum są wystawy dotyczące Mennicy i monet toruńskich, których historia sięga lat 1233–1765, oraz kolekcje biżuterii ze Skrwilna.

Dodatkowo w zbiorach muzeum możemy znaleźć Galerię malarstwa polskiego, która obejmuje dzieła od połowy XVIII wieku aż do 2010 roku. Dzieła w tej galerii pochodzą od wybitnych artystów, takich jak: Jan Matejko, Wojciech Gerson, Jacek Malczewski, Juliana Fałata, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Andrzeja Wróblewskiego oraz Zdzisław Beksiński.

---

Oceń: Ratusz Staromiejski w Toruniu

---