Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń

---

Charakterystyka

W maju 2004 roku zainicjowano utworzenie skansenu, który stał się istotnym punktem na mapie Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń. Jego najważniejszym elementem jest majestatyczna Bateria, która powstała w latach 1895-1896.

Obiekt ten został zbudowany na miejscu wcześniejszej ziemnej baterii mobilizacyjnej, znanej jako A.B. IV, która datowana jest na około 1890 rok (Armierungs Batterie IV). Ciekawostką jest to, że nazwa nowej baterii z wieżą pancerną pozostała w użyciu, nawiązując do dawnej, ziemnej konstrukcji, mimo że całkowicie zmienił się charakter tego odcinka umocnień artyleryjskich.

Bateria A.B. IV wyróżnia się jako jedno z najciekawszych miejsc w obrębie Twierdzy Toruń. Jest to obiekt o unikalnym znaczeniu na arenie europejskiej – bateria ta stanowi model eksperymentalny i jest jedyna w swoim rodzaju.

W skład skansenu wchodzą także inne interesujące elementy, w tym półpancerna bateria dla trzech armat 10 cm, która została zbudowana w 1898 roku. Oprócz tego, w skansenie znajduje się schron amunicyjny oraz wiele unikatowych typów schronów, eksponatów oraz wystaw, które przyciągają uwagę zwiedzających i pasjonatów historii militarnych.

Historia

Powstanie baterii A.B. IV

Bateria, o której mowa, została zbudowana w latach 1895-1896, natomiast montaż wieży pancernej miał miejsce w 1896 roku. Wzniesiono ją na miejscu istniejącej wcześniej ziemnej baterii mobilizacyjnej A.B. IV, datowanej na około 1890 rok. Zachowanie nazwy z wcześniejszego obiektu wskazuje na tradycję, która przetrwała mimo radykalnej zmiany charakteru stanowiska artyleryjskiego. Projekt baterii opracował Komitet Inżynierski Sztabu Generalnego, a jego datą jest 24 lipca 1895 roku.

Stanowiła ona obiekt doświadczalny, co pozwoliło na rozbudowę do formy z dwoma wieżami oraz pancerną kopułą obserwacyjną. Umiejscowiona w obrębie pierścienia Twierdzy Toruń, bateria miała całkowicie eksperymentalny charakter, co pozwoliło na bezpośrednie powiązanie z poligonem artyleryjskim. Jej głównym celem było przetestowanie funkcjonalności układów pomieszczeń oraz sprawdzenie efektywności wieży pancernej w zestawieniu z osiągami armaty kal. 105 mm. Wnioski z testów toruńskiej baterii stanowiły podstawę dla tworzenia serii podobnych konstrukcji z działami 10,5 cm.

Budowa i Uzbrojenie A.B. IV

W zrealizowanej baterii przygotowano miejsce jedynie na jedno niewielkie pomieszczenie magazynowe amunicji, co było wystarczające na etapie prowadzonych testów. Inne niezbędne pomieszczenia, takie jak izby dla załogi, latryny oraz maszynownia, miały zostać zrealizowane w późniejszej rozbudowie (jedynie zarys korytarzy wykonano, zakończone tymczasowymi ścianami z cegły), w przypadku zaakceptowania koncepcyjnych projektów baterii.

Uzbrojenie stanowiła armata kal. 105 mm L/20 umieszczona w wieży pancernej. Zarówno wieża, jak i działo to egzemplarze doświadczalne. Użycie toruńskiego obiektu pozwoliło na produkcję 74 takich wież z armatami kal. 105 mm, co czyniło tę produkcję największą w niemieckiej fortyfikacji. Pancerz z pancernej, obrotowej kopuły składał się z dwóch warstw: głównej ze stali niklowej o grubości 150 mm oraz podbicia z miękkiej stali o grubości 40 mm.

Wieża opierała się na stalowej kolumnie i była podnoszona o około 10 mm ponad przedpancerz dla potrzeb obrotu i strzału. Oprócz otworu na lufę w pancerzu znajdowały się trzy szczeliny obserwacyjne: po bokach i z tyłu. Mechanizmy podnoszenia lufy były zamocowane na pomoście bojowym, gdzie także umieszczono urządzenia obrotu wieży. Mechanizm podnoszenia umieszczony był na niższej kondygnacji, a w celu precyzyjnego namierzania celu, do przedpancerza przymocowano pierścień z podziałką, co ulatwiło celowanie.

Przedpancerz składał się z pięciu segmentów (numery seryjne segmentów 1858 – 1862), w odróżnieniu od późniejszych wersji, które miały ich sześć. W przeciwieństwie do nich, segmenty te były ze sobą połączone poprzez klinowanie, a nie za pomocą śrub.

Powstanie Skansenu Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń

Dotychczasowe przedsięwzięcia toruńskich miłośników fortyfikacji w celu ochrony zabytków, takie jak demontaż i składowanie pancerzy, okazały się niewykonalne. Kluczowym krokiem w ratowaniu obiektu jest jego rewitalizacja i dostępność dla zwiedzających. Aby ocalić baterię, w ramach Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji Oddział Toruń, powstała sekcja skierowana na rewitalizację tego miejsca. Na przełomie 2007 i 2008 roku członkowie sekcji utworzyli niezależne stowarzyszenie – Toruńskie Towarzystwo Fortyfikacyjne, które ma na celu ocalić Baterię oraz przywrócić do życia okoliczne obiekty.

Bateria została wydzierżawiona w maju 2004 roku. W przeciągu roku oczyszczono prawie całkowicie zasypane wnętrza, zabezpieczono wszystkie wejścia, a także usunięto ponad 700 ton ziemi. Po udostępnieniu baterii dla turystów, powstaje plenerowa ekspozycja, która przybliża wiedzę na temat inżynierii fortecznej; w pobliżu baterii umieszczono różne typy schronów. Ekspozycja systematycznie się rozwija. Planowane jest również zagospodarowanie Baterii Półpancernej SLB, która potrzebuje pilnej renowacji. Pierwszym schronem, który doczekał się renowacji po A.B. IV, jest schron amunicyjny, który wraz z Baterią AB IV oraz blokiem bojowym Baterii Półpancernej tworzy Skansen Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń. 23 grudnia 2010 roku miejsce to zyskało status Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń.

Całe przedsięwzięcie funkcjonuje na zasadach non-profit, a wszystkie pozyskane fundusze są przeznaczane na rewitalizację obiektów fortecznych. Środki finansowe pochodzą głównie z prywatnych inwestycji członków TTF oraz od sponsorów, którzy wspierają projekt finansowo lub materialnie.

Toruńskie Towarzystwo Fortyfikacyjne

Toruńskie Towarzystwo Fortyfikacyjne zostało zarejestrowane w styczniu 2008 roku. Jej założyciele to zespół osób związanych z Baterią AB IV, którzy przez lata współpracowali nad rewitalizacją fortów oraz stworzeniem Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń. Celem Towarzystwa jest badanie, ochrona oraz popularyzacja fortów, a także wszystkiego, co z nimi związane. Działalność skupia się głównie na skansenie fortecznym.

Główne obiekty skansenu

Schron amunicyjny Baterii SLB

W dniu 8 czerwca 1898 roku opracowano projekt realizacyjny schronu amunicyjnego, który został zbudowany na terenie bloku bojowego, w odległości około 70 metrów. Szeregowy budynek składał się z sześciokomorowej konstrukcji, która mierzyła się z wymaganiami w zakresie siły ścian oraz wytrzymałości sklepienia. Obiekt był w stanie pomieścić 6026 sztuk amunicji, a jego wnętrze obejmowało także niewielki warsztat amunicyjny oraz miejsca dla personelu. Koszt wyniósł 90.711 marek, a transport amunicji odbywał się za pomocą kolejki wąskotorowej umieszczonej w zagłębieniu terenu, prowadzącej do bloku bojowego.

Pruska bateria półpancerna SLB dla trzech armat 10 cm, wzniesiona w 1898 r.

Już 23 listopada 1897 powstał wstępny projekt dla tej baterii, a szczegółowy plan (wraz ze schronem amunicyjnym) zrealizowano w czerwcu 1898 roku. Celem budowy tej baterii była ochrona południowo-zachodniego odcinka Twierdzy Toruń, który był kluczowy w kontekście fortyfikacji Linii Dolnej Wisły. Na wspomnianym odcinku, w latach 1895-1896, zbudowano jedną wieżową baterię pancerną dla armaty o kalibrze 10 cm, która planowo miała być rozbudowana do wersji dwuwieżowej, jednak projekt ten nie został zrealizowany. W efekcie, planowane wsparcie zbrojne pozostało na etapie koncepcyjnym.

Baterię naznaczoną dużym kosztem wynoszącym 312.000 marek za budowę i 740.000 marek z przepisowym zapasem amunicji, zainstalowano systemy komunikacyjne, zarówno akustyczne, jak i elektryczne. W skład załogi wchodził oficer, ośmiu podoficerów, trzydziestu siedmiu kanonierów oraz czterech obserwatorów, a do obsługi jednej wieży przypisani byli podoficer i sześciu kanonierów. Budowa konstrukcji betonowych kosztowała 60.707 marek, a wieża 41.000 marek. W bloku bojowym w 1906 roku dodano także wnękę na zapasową lufę armatnią.

W styczniu 1920 roku, obiekt ten został przejęty przez Wojsko Polskie i znajdował się w stanie zdewastowanym, a konkretne daty złomowania wież pozostają nieznane.

Polski składany schron bierny z 1966

Obiekt SBF-180, wytworzony w 1966 roku przez fabrykę ZREMB, to unikalna konstrukcja z okresu zimnej wojny. Mniejsza wersja, SBF-180, zaprojektowana jako schron bierny, przeznaczona była dla 4-6 żołnierzy. Jego zazwyczaj ukryta pod ziemią konstrukcja składała się z segmentów blachy falistej. Wewnątrz znajdowały się cztery prycze oraz niezbędne meble, takie jak szafki i stoliki, zapewniające komfortową przestrzeń dla załogi.

Radziecki schron obserwacyjno-bojowy z lat 70. XX w.

Punkt obserwacyjno-bojowy SPS-2m to typowy przykład radzieckiego obiektu wojskowego, który miał za zadanie osłonić bazy radzieckie. Został przeniesiony do Torunia z tzw. JARu, gdzie funkcjonowały radzieckie składy materiałowe. Uzbrojenie stanowił radziecki karabin maszynowy PK/PKS o kalibrze 7,62×54 mm, co zapewniało efektywne wsparcie ogniowe.

Radziecki schron bojowy z lat 40. XX w. „ŻBOT”

Stworzony z żelbetonu „ŻBOT” (Żelazobetonnaja Ogniewaja Toczka), po raz pierwszy użyty do obrony Moskwy w latach 1941-1942. W późniejszych latach urządzenia te były masowo wykorzystywane na terenach wokół Leningradu i w innych rejonach, gdzie front stabilizował się. Po zakończeniu drugiej wojny światowej wiele ŻBOT-ów zostało ulokowanych w Polsce, w tym na plażach w ramach Batalionowych Rejonów Umocnionych.

Schrony były zwykle montowane na drewnianych podstawach, co umożliwiało ich zasypanie. Obserwacja prowadzona była przy użyciu peryskopu, a całkowita masa obiektu wynosiła około 1700 kg.

Polskie stanowisko obserwacyjno bojowe z lat 50. XX w. „Rokossowszczak”

Obiekt „Rokossowszczak” jest żelbetowym stanowiskiem ogniowym klasy DS, produkowanym w latach 1953-1960. Większość z nich znajdowała się w Batalionowych Rejonach Umocnionych na polskim wybrzeżu, ale były także wykorzystywane przez jednostki radzieckie, na przykład na lotnisku w Szprotawie.

Niemiecki Schron BWS firmy DYWIDAG

Obiekt wykonany przez firmę DYWIDAG z Drezna w czasie II wojny światowej, jest jednym z wielu modeli schronów wartowniczych. Stworzony z prefabrykowanych elementów, miał stożkowy dach przykręcany do korpusu, a jego przeznaczeniem była ochrona dla 1-2 osób. Masa schronu wynosiła 3240 kg, a jego koszt oscylował między 430 a 480 marek niemieckich.

Ringstand 58c – „Tobruk”

Stanowisko bojowe Bauform 58c, zwane Ringstand lub Tobruk, pozwalało na prowadzenie ognia w pełnym zakresie 360 stopni. Po raz pierwszy skonstruowane w 1942 roku na Wale Atlantyckim, stały się fundamentalnym elementem w wielu punktach oporu. Uzbrojenie podstawowe obejmowało karabiny maszynowe MG 34 oraz MG 42, a także istniała możliwość zamontowania lekkiego moździerza wz. 36 kal. 50 mm.

Obiekt w skansenie pochodzi z Punktu Oporu Otłoczyn. Został uratowany przed zniszczeniem dzięki staraniom sponsorów oraz członków społeczności, a jego transport ważył aż 30 ton.

---

Oceń: Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń

---