Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu

---

Charakterystyka

Wojewódzka Biblioteka Publiczna, znana również jako Książnica Kopernikańska, pełni funkcje biblioteki miejskiej oraz powiatowej. Obszar jej działalności obejmuje miasto Toruń, które posiada status miasta na prawach powiatu oraz 14 filii rozlokowanych w różnych częściach miasta.

Oprócz swoich podstawowych zadań biblioteka spełnia także rolę powiatową dla powiatu toruńskiego, co oznacza, że zapewnia nadzór merytoryczny nad wszystkimi bibliotekami gminnymi znajdującymi się na tym terenie. Dodatkowo, jako biblioteka wojewódzka, sprawuje kontrolę także nad bibliotekami powiatowymi z regionu województwa kujawsko-pomorskiego, w tym podregionu toruńsko-włocławskiego.

Książnica została założona 19 lutego 1923 roku jako pierwsza polska biblioteka naukowa w Pomorzu, co czyni ją instytucją o bogatej historii i znaczeniu dla lokalnej społeczności.

Powstanie i rozwój Książnicy Kopernikańskiej

Z dziejów bibliotek toruńskich

Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu to instytucja, która dysponuje jedną z najbardziej cenionych regionalnych kolekcji książek zabytkowych w Polsce. Jej tradycje sięgają kilkusetletnich dziejów bibliotecznych miasta, a zbiorom tym można przypisać znaczenie jako materialnemu świadectwu kultury i bogatej historii Torunia, od momentu jego założenia w 1233 roku, aż po czasy współczesne.

Początki działalności bibliotek w Toruniu sięgają pierwszej połowy XIII wieku, kiedy to powstały pierwsze udokumentowane księgozbiory w klasztorach, w tym franciszkanów i dominikanów, a także w parafiach, szczególnie w kościele św. Jana oraz w nieistniejącym już kościele św. Wawrzyńca. Zbiory te gromadziły przeważnie materiały o charakterze teologicznym, które były kluczowe dla duchowieństwa w ich liturgicznej oraz pedagogicznej działalności.

Jednym z najcenniejszych obiektów archiwalnych jest manuskrypt dotyczący biblioteki króla Węgier Macieja Korwina. Wraz z rozwojem miasta, od połowy XVI wieku zaczęły powstawać w Toruniu biblioteki urzędowe. Najstarsza z nich, Biblioteka Rady Miasta, gromadziła książki o znaczeniu administracyjnym i regionalnym, a jej siedziba mieściła się w ratuszu, gdzie działała aż do 1923 roku, kiedy to jej zbiory włączono do Książnicy.

Warto również podkreślić, że największa biblioteka powstała przy protestanckiej szkole średniej, która w 1594 roku uzyskała status Gimnazjum Akademickiego. Ta instytucja stała się przez wieki wizytówką Torunia i była znana w kraju oraz Europie. Organizacja tej biblioteki była zgodna z najnowszymi standardami, co potwierdza zachowany dokument: Descriptio Bibliothecae Scholae Thoruniensis Anno Domini 1594 extructae. Działalność tej biblioteki znacząco wspierały dotacje miejskie, prywatne darowizny oraz prawa do wyboru książek z księgozbiorów zmarłych obywateli miasta.

W drugiej połowie XIX wieku powstały w Toruniu dwie naukowe biblioteki: jedna z niemieckim stowarzyszeniem Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst, a druga przy polskim Towarzystwie Naukowym. Obie instytucje szybko rozwijały swoje zbiory dzięki wymianie publikacji oraz ofiarności ich członków, zwłaszcza Biblioteka Towarzystwa Naukowego, która skupiała się na gromadzeniu piśmiennictwa polskiego.

Okres międzywojenny

W 1920 roku, na mocy traktatu wersalskiego, Pomorze wróciło do Polski, a Toruń stał się stolicą nowo utworzonego województwa pomorskiego. W tym kontekście zrealizowano projekt utworzenia jednej biblioteki naukowej z dotychczas istniejących księgozbiorów instytucji oraz organizacji społecznych. Powstanie Książnicy Miejskiej im. Kopernika stanowiło jedno z największych osiągnięć Torunia w początkowych latach II Rzeczypospolitej.

Biblioteka ta została utworzona z połączenia czterech cennych zbiorów: Gimnazjum Toruńskiego, Rady Miasta, Towarzystwa Naukowego oraz Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst. Takie scalenie pozwoliło na uratowanie przed rozejściem się bezcennych zasobów, które miały ogromne znaczenie historyczne dla regionu.

19 lutego 1923 roku odbyło się uroczyste otwarcie Książnicy Miejskiej, a zbiory liczące około 100 tys. woluminów udostępniono czytelnikom 10 grudnia 1923 roku. Na dyrektora mianowano Zygmunta Mocarskiego, który poprzez swoje zaangażowanie, uczynił z Książnicy Miejskiej najważniejszą publiczną bibliotekę naukową na terenie województwa pomorskiego. W okresie międzywojennym zasoby biblioteki wzbogaciły się o księgozbiór Gimnazjum Żeńskiego w Toruniu, a także o dary oraz depozyty.

Do wybuchu II wojny światowej, Książnica koncentrowała się na zbiorach naukowych, które były dostępne w bibliotece na miejscu, z wyjątkiem przypadków wypożyczeń zewnętrznych, które realizowano tylko w szczególnych okolicznościach. Z kolei wypożyczenia międzybiblioteczne były regularnie prowadzone.

Przed 1939 rokiem, Książnica była bezpośrednio pod kątem zarządu miasta Torunia. Można ocenić jej rangę na podstawie corocznych, publicznych oraz prasowych podsumowań działalności, które miały miejsce 19 lutego każdego roku.

Okres okupacji

Po rozpoczęciu II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku, Książnica Miejska im. Kopernika przeszła pod niemiecką kontrolę, przekształcając się w Stadtbucherei (Bibliotekę Miejską). Zarządzanie biblioteką powierzono Wilhelmowi Kerberowi, który przygotowywał miejsce do otwarcia pod nowymi warunkami. Jego zadaniem było m.in. usunięcie z księgozbioru tzw. literatury niepożądanej, rozumianej jako niewłaściwa w kontekście ideologii narodowego socjalizmu.

Biblioteka Miejska została otwarta ponownie w lutym 1940 roku, a dyrektorem został Otton Freymuth, który przybył do Torunia z Dorpatu (obecnie Tartu w Estonii). Nowa instytucja miała pełnić rolę biblioteki naukowej, skupiając się głównie na piśmiennictwie dotyczącym dawnej prowincji pruskiej. Niestety, z ogólnego zbioru usunięto liczne polskie publikacje, które złożono w piwnicach budynku przy ul. Wysokiej, ale dyrektor Freymuth, mimo zaleceń niemieckich władz, nie zniszczył ich.

W 1944 roku zapoczątkowano plan ewakuacji najcenniejszych archiwaliów i muzealiów, w tym zasobów Biblioteki Miejskiej, które wysłano do Marburga. Szczęśliwie, polskie zbiory Książnicy przetrwały bez większych strat w czasie wojny, a zabytkowe kolekcje wróciły do Torunia w 1947 roku.

Okres po 1945 roku

Po wojnie Książnica powróciła do siedziby w gmachu Towarzystwa Naukowego w Toruniu przy ul. Wysokiej. Głównym celem stało się uporządkowanie księgozbiorów oraz ustalenie ewentualnych braków, co zlecono Janinie Przybyłowej, która była pierwszą powojenną kierowniczką Książnicy. Już w marcu 1945 roku uruchomiono czytelnię dla mieszkańców oraz rozpoczęto organizację filii bibliotecznych w różnych częściach miasta.

W 1947 roku, w wyniku decyzji Miejskiej Rady Narodowej w Toruniu, Książnica uzyskała status biblioteki publicznej. Od tej pory, Wojewódzka Rada Narodowa powierzono jej rolę bibliotek wojewódzkiej województwa pomorskiego. Po utworzeniu województwa bydgoskiego w 1950 roku, zastąpiło to wcześniejszy status Książnicy, przywracając jej bibliotekę miejską na dłuższy czas.

Rok 1973 okazał się przełomowy dla Książnicy, kiedy to na skutek działań dyrektora Alojzego Tujakowskiego, przeniesiono ją do nowo zaprojektowanego budynku przy ul. Słowackiego 8. Dzięki temu bezcenne zbiory mogły być przechowywane w odpowiednich, bezpiecznych warunkach.

Rok później rozpoczęła działalność Oficyna Drukarska Książnicy Miejskiej im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, którą kierował znany toruński grafik Zygfryd Gardzielewski. Stała się ona odpowiedzialna za produkcję estetycznych publikacji, a jej praca przyniosła znaczące uznanie. Oficyna funkcjonowała do maja 1998 roku.

W wyniku drugiej zmiany podziału administracyjnego Polski w 1975 roku, Książnica stała się biblioteką wojewódzką, tym razem dla regionu toruńskiego. Funkcjonując odtąd jako Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Książnica Miejska w Toruniu, lata 70., 80. oraz 90. XX wieku to czas intensywnego rozwoju tej instytucji, która zwiększyła różnorodność usług dostępnych dla użytkowników. Rozszerzona została również sieć filii bibliotecznych, w tym specjalistycznych jednostek dla dzieci i młodzieży, a także utworzono Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych oraz filie w szpitalach.

Kolejna reforma administracyjna w 1999 roku sprawiła, że Książnica uzyskała status biblioteki wojewódzkiej, obejmując swoim zasięgiem biblioteki wyniesione z dawnych województw toruńskiego i włocławskiego. 26 kwietnia 2002 roku, na podstawie uchwały Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego, biblioteka przyjęła nazwę Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu.

Kolekcje biblioteki, które starannie przechowywane do dzisiaj, zostały uznane za część Narodowego Zasobu Bibliotecznego na podstawie rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z 24 listopada 1998 roku. W latach 2014–2015 budynek biblioteki przeszedł znaczną modernizację.

W dniu 26 marca 2020 roku, minister kultury i dziedzictwa narodowego Piotr Gliński wpisał unikalne zasoby Książnicy Kopernikańskiej do narodowego zasobu bibliotecznego.

Działalność

Książnica Kopernikańska w Toruniu, jedna z 18 wojewódzkich bibliotek publicznych w Polsce, z siedzibą przy ul. Słowackiego 8 oraz kilkunastoma filiamii na terenie Torunia, odgrywa kluczową rolę w kulturze i edukacji regionu. Warto zwrócić uwagę na oryginalny budynek przy ul. Prostej 4 w Toruniu, który stanowi ważny punkt na bibliotecznej mapie miasta.

Biblioteka oferuje odbiorcom pomoc w dostosowywaniu usług do potrzeb osób z różnymi dysfunkcjami, szczególnie przez działalność Ośrodka Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych. W roku 2009 Książnicę odwiedziło ponad 345 tysięcy osób, które miały dostęp do 757.351 materiałów bibliotecznych.

Zbiory Książnicy obejmują:

• druki nowe – specjalizują się w gromadzeniu literatury naukowej i popularnonaukowej, ze szczególnym uwzględnieniem dzieł z zakresu nauk humanistycznych, społecznych i prawnych, a także beletrystyki,
• starodruki – wśród nich znajdują się inkunabuły z XV wieku oraz polonika z XVI wieku, w tym wydania dzieł Mikołaja Kopernika oraz prace największych polskich autorów,
• rękopisy – zróżnicowane dokumenty pisane, w tym kodeksy artystyczne z okresu renesansu, jak również kroniki i korespondencje regionalnych działaczy oraz autografy znanych literatów,
• kartografia – cenny zbiór XVI i XVII-wiecznych globusów, atlasów oraz map, które ukazują historię geografii Polski i regionu,
• grafika – zgromadzone materiały plastyczne, takie jak afisze, plakaty, fotografie, ekslibrysy, malarstwo oraz inne formy artystyczne.

W bibliotece dostępne są różnorodne narzędzia informacyjne, w tym:

• zintegrowany katalog elektroniczny bibliotek samorządowych województwa kujawsko-pomorskiego PROLIB,
• kartkowe katalogi alfabetyczne książek, czasopism oraz zbiorów specjalnych, które można znaleźć również na stronie biblioteki,
• kartkowy katalog przedmiotowy książek oraz katalog regionalny.

Od 2000 roku Książnica wydaje czasopismo naukowe Folia Toruniensia, które jest adresowane do bibliotekarzy, archiwistów oraz pasjonatów książek, poruszając tematy związane z historią książki oraz bibliotekarstwa w Toruniu. Biblioteka opracowuje również cyfrową edycję Bibliografii regionalnej województwa kujawsko-pomorskiego. Dodatkowo, od 2006 roku współorganizuje cykliczne konferencje dotyczące informacji regionalnej w bibliotekach publicznych.

Książnica Kopernikańska angażuje się w działania edukacyjno-popularyzatorskie, organizując prelekcje, spotkania z autorami, konkursy oraz wystawy. Regularnie uczestniczy w Festiwalu Książki, Festiwalu Nauki, Sztuki oraz Europejskich Dni Dziedzictwa. Nie zapomina również o rozwijaniu regionalnej sieci Dyskusyjnych Klubów Książki i współpracy międzynarodowej w ramach programów unijnych jak e-Contact oraz e-TEN.

Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych

Wojewódzka Biblioteka Publiczna posiada w swojej strukturze Ośrodek Czytelnictwa dla osób chorych oraz niepełnosprawnych. Instytucja ta została powołana przez Franciszka Czajkowskiego, który przez wiele lat był pracownikiem Książnicy Kopernikańskiej, 1 stycznia 1984 roku.

Ośrodek usytuowany jest w kamienicy przy ul. Szczytnej 13, co stanowi dogodne miejsce dla osób potrzebujących wsparcia w dostępie do literatury. Z usług tej placówki korzystają przede wszystkim osoby niewidome, niedowidzące, osoby z dysleksją oraz seniorzy.

W ramach działań Ośrodka, oprócz standardowej obsługi biblioteczno-informacyjnej, odbywają się również zajęcia z zakresu biblioterapii. Warto zaznaczyć, że w Ośrodku działa Galeria Twórczości Niepełnosprawnych, która umożliwia ekspozycję prac osób z ograniczeniami.

24 kwietnia 2014 roku miały miejsce uroczystości związane z obchodami trzydziestolecia istnienia Ośrodka, które podkreśliły jego znaczenie w społeczności lokalnej.

---

Oceń: Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu

---