Mikołaj Kopernik

---

Życiorys

Pochodzenie

Mikołaj Kopernik przyszedł na świat 19 lutego 1473 roku w Toruniu. Jego rodzina osiedliła się w ul. św. Anny, gdzie w domu nr 15, a niektórzy badacze twierdzą, że można to odnosić do domu nr 17, urodził się przyszły astronom. Mikołaj był synem kupca Mikołaja i Barbary, która pochodziła z rodziny Watzenrodów, zmarłej po 1495 roku. w jego rodzinie było troje dzieci: dwie siostry, Barbara (ur. ok. 1469) i Katarzyna (ur. ok. 1471), oraz brat Andrzej (ur. ok. 1475).

Rodzina Koperników ma swoje korzenie prawdopodobnie w dolnośląskiej wsi Koperniki, położonej w okolicy Nysy i Prudnika. W XIV wieku przodkowie rodu zaczęli osiedlać się w miastach księstw śląskich, takich jak Ząbkowice, Nysa oraz Wrocław. W kolejnych latach przenieśli się do większych miast Polski, w tym Krakowa w 1367 roku, Lwowa w 1439 oraz Torunia w 1400 roku. Ojcowska linia Kopernika miała związek z krakowską rodziną, która otrzymała prawa miejskie pod koniec XIV wieku. Mikołaj Starszy, ojciec astronoma, był lokalnym kupcem, który podjął handel miedzią z Gdańskiem.

Podczas wojny trzynastoletniej, w sierpniu 1454 roku, brał udział w rozmowach finansowych z kardynałem Zbigniewem Oleśnickim. Około 1458 roku przeniósł swoją działalność do Torunia, gdzie ożenił się z Barbarą Watzenrode. Rodzina Watzenrode pochodziła z Westfalii, a ich nazwisko wiąże się z miejscowością Watzerath, przynosząc ze sobą część patrycjatu toruńskiego.

Kształcenie i młodość

Kształcenie początkowe

W 1480 roku Kopernikowie zmienili miejsce zamieszkania, przeprowadzając się z budynku przy ulicy św. Anny do kamienicy przy Rynku Staromiejskim 36. To możliwe, że przyszły astronom urodził się w tym właśnie budynku. Chociaż żadne dokumenty w języku polskim nie pozostały, z pewnością znał on ten język, podobnie jak niemiecki i łacinę.

Wydaje się, że Mikołaj Kopernik rozpoczął edukację w szkole parafialnej przy kościele św. Janów w Toruniu. Niektórzy historycy, tacy jak Ludwik Birkenmajer, sugerują, że w ostatnich latach XV wieku uczył się także we Włocławku. Jego nauczycielem mógł być kanonik włocławski Mikołaj Wodka, który był nie tylko doktorem medycyny, ale także pasjonował się astronomią. Zbudował m.in. zegar słoneczny w katedrze włocławskiej.

Choć ta teoria ma swoje zwolenników, bardziej prawdopodobne wydaje się, że po śmierci męża w 1483 roku matka Kopernika pozostała w Toruniu, nie przenosząc się. Część badaczy spekuluje również, że Mikołaj i Andrzej uczęszczali do szkoły Braci Wspólnego Życia w Chełmnie, jednak jest to hipoteza poddawana w wątpliwość.

Studia w Krakowie

W roku 1491, dzięki wsparciu Łukasza Watzenrodego, bracia Andrzej i Mikołaj postanowili rozpocząć studia w Akademii Krakowskiej. Mikołaj posługiwał się łacińskim podpisem Nicolaus Nicolai de Thuronia, co tłumaczone jest jako „Mikołaj, syn Mikołaja, z Torunia”. To czas, kiedy krakowska szkoła astronomiczno-matematyczna przeżywała swój rozkwit; wykładali tam znani astronomowie, w tym Marcin Król z Przemyśla oraz Marcin Bylica z Olkusza, Maciej z Miechowa, Jan z Głogowa oraz Wawrzyniec Korwin.

Jednym z jego nauczycieli w zakresie astronomii był Wojciech z Brudzewa, który prowadził wykłady prywatne poza murem Akademii. Mikołaj współstudiów z Pawłem z Krosna, Piotrem Tomickim oraz Bernardem Wapowskim z Radochoniec, z którym przyjaźnił się przez całe życie. Ukończył te studia w 1495 roku, jednak nie uzyskał żadnego dyplomu, co miało związek z jego chęcią dalszej nauki we Włoszech, zorganizowanej przy wsparciu finansowym Łukasza Watzenrodego.

Święcenia niższe

W trakcie studiów w Krakowie Mikołaj, najprawdopodobniej, zyskał tzw. niższe święcenia, ponieważ już 26 sierpnia 1495 roku został kanonikiem warmińskim. Wbrew powszechnym przekonaniom, nie został jednak wyświęcony na kapłana. Sceptycyzm co do tego poglądu wynika z błędnego odczytania dokumentu przez XX-wiecznego kopernikologa, Lino Sighnolfiego. Na dokumencie z 20 października 1497 roku widniał zapis „Nicolaus Copernig, canonicus Vuermiensis (…), presbiter constitutus”. Okazało się, że błędnie zinterpretowano ten fragment jako „Mikołaj Kopernik, kanonik warmiński (…) stawiwszy się jako ksiądz”. Dalsze analizy wykazały prawidłowy zapis, który stwierdza, że „Mikołaj Kopernik, kanonik warmiński (…) stawił się osobiście”. Z tego powodu wielu badaczy ma wątpliwości, czy astronom od razu objął kanonikaturę, sugerując, że mógł w niej przystąpić dopiero po 1497 roku.

Studia w Bolonii

Dzięki staraniom wuja Łukasza, Mikołaj w 1496 roku rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie w Bolonii, a w styczniu 1497 roku wpisał się do albumu nacji niemieckiej. Na tym uniwersytecie studenci grupowali się według bardzo ogólnych kryteriów geograficznych, co oznaczało, że do nacji niemieckiej zaliczano również Polaków, Czechów i Węgrów.

W okresie jego studiów przyjaciółmi byli m.in. poeta Ermico Caiado i kanonik Erhard Truchsess. Wykładowcami w zakresie prawa byli filozof Alessandro Achillini, latynista Antonio Urceo oraz kanonista Antonio Burgos. Tematy prawnicze zdawały się jednak nie interesować Kopernika – bardziej fascynowały go wykłady astronomiczne, które prowadził Dominik Maria Novara, Marek z Benewentu oraz malarz Francesco Francia. Lektura dzieła Novary De motu octavae spherae miała znaczący wpływ na rozwój myśli kopernikańskiej.

20 października 1497 roku Kopernik objął formalnie kanonię warmińską, co zapewniło mu zabezpieczenie finansowe do końca życia; realnie sprawował ją poprzez Andrzeja Cletza oraz Krzysztofa Tapiaua. W 1500 roku, w towarzystwie brata Andrzeja, udał się do Rzymu, gdzie zrealizował kilka wykładów. W nocy z 5 na 6 listopada 1500 roku miał okazję obserwować zaćmienie Księżyca.

Studia w Padwie

W 1501 roku Mikołaj na krótko wrócił na Warmię, a 28 sierpnia tegoż roku uzyskał zgodę kapituły warmińskiej na dalsze studia medyczne na Uniwersytecie w Padwie, kontynuując jednocześnie studia prawnicze. Po wyjeździe z bratem Andrzejem do Italii, zaczęły się wątpliwości co do miejsca rozpoczęcia jego studiów medycznych oraz końcowego uzyskania stopnia prawniczego, krytyka skupia się na tej tematyce. Uznaje się, że Kopernik zdobył magisterium sztuki w Bolonii oraz studiował medycynę przez rok na tym uniwersytecie.

Pozostał w Padwie, gdzie podjął się studiów medycznych, a jego nauczycielami byli Andrea Alpago, Gabriele Zerbi, Giovanni d’Aquila oraz Pietro Trapolin. Warto jednak dodać, że Kopernik, wbrew zapisowi na swoim epitafium w Fromborku, nigdy nie zdobył tytułu doktora medycyny. Przypuszcza się, że zdobył jedynie stopień licencjata pozwalający mu na prowadzenie praktyki lekarskiej. Dodatkowo w Padwie wykładał grekę, uczył się pod okiem Niccolò Leonico Tomeo i rozpoczął tłumaczenia wierszy Teofilakta Symokatty z greckiego na łacinę. Latem 1503 roku zbliżał się koniec jego studiów, a Mikołaj przystąpił do obrony doktoratu z prawa kanonicznego na Uniwersytecie w Ferrarze, co zakończyło się pomyślnym egzaminem 31 maja 1503 roku.

Przed 10 stycznia 1503 roku astronom objął schole archikatedralnej wrocławskiej św. Krzyża.

Dalsza dorosłość

Pobyt w Lidzbarku Warmińskim

Pod koniec 1503 roku Mikołaj Kopernik powrócił do Polski i przez kilka następnych lat towarzyszył swojemu wujowi, biskupowi warmińskiemu Łukaszowi Watzenrodego. W 1507 roku astronom został na stałe wyznaczony do Lidzbarka Warmińskiego, aby wspierać swojego wuja. Jego obecność była znacząca, bowiem uczestniczył w licznych akcjach dyplomatycznych, w tym zjazdach stanów Prus Królewskich. Prawdopodobnie brał też udział w koronacji Zygmunta I Starego, która miała miejsce 7 stycznia 1507 roku w katedrze wawelskiej. Natomiast w 1509 roku był obecny na sejmie krakowskim.

Kierując się w różne obowiązki dyplomatyczne oraz administracyjne, poświęcał niewiele czasu na działalność naukową. W okresie pobytu w Lidzbarku miał dostęp do dobrze zaopatrzonej biblioteki, co sprzyjało jego lekturze. W tym czasie Kopernik dokończył tłumaczenie Listów Symokatty oraz sporządził mapy Prus i Warmii.

Możliwe, że Łukasz Watzenrode pragnął, by jeden z jego siostrzeńców objął po nim biskupstwo, jednak w 1507 roku jego brat Andrzej zapadł na trąd i udał się do Włoch w celu leczenia. W obliczu tej sytuacji, biskup Watzenrode chciał przygotować Mikołaja do sakry, co astronom jednak odrzucił, wybierając karierę naukową. Niechęć Kopernika do przyjmowania święceń kapłańskich mogła ostatecznie doprowadzić do konfliktu z wujem, tak silnego, że w pierwszej połowie 1510 roku astronom opuścił Lidzbark i osiedlił się we Fromborku. Od 8 listopada 1510 do 8 listopada 1513 pełnił tam rolę kanclerza kapituły.

5 kwietnia 1512 roku realnie uczestniczył w wyborze nowego biskupa warmińskiego Fabiana Luzjańskiego. Król Zygmunt I Stary sprzeciwił się temu wyborowi, nadchodząc do negocjacji z kapitułą warmińską. Ustalono, że król zaakceptuje Luzjańskiego, ale po jego śmierci kapituła przedstawi królowi listę kanoników, z których ten wybierze czterech faworytów. Kopernik, wraz z innymi kanonikami, podpisał 7 grudnia 1512 roku układ w Piotrkowie, który gwarantował kapitule prawo wyboru biskupa spośród czterech faworytów królewskich. Takie faworyci musieli pochodzić z Prus. Jednocześnie kanonicy złożyli przysięgę wierności królowi Polsce, co wzbudziło opór w ich otoczeniu, a jednym z opozycjonistów był Andrzej Kopernik, który pomimo choroby, w 1512 roku wrócił do kraju. Kapituła odmówiła mu przyznania kanonii, natomiast Mikołaj rok później zrezygnował z funkcji kanclerza.

Pobyt w Olsztynie

Nowym kanclerzem kapituły został Tiedemann Giese. Mikołaj w 1516 roku objął stanowisko administratora dóbr kapituły, które sprawował do 1519 roku, a jego rezydencją był Olsztyn. Od 1516 do 1521 roku zarządzał folwarkami kapituły w komornictwach olsztyńskim i melzackim. W tym czasie przeprowadził przedsięwzięcia kolonizacyjne, mające na celu zagospodarowanie opuszczonych łanów w wsiach podlegających kapitule. Świadczą o tym sporządzone przez niego regesty Locationes mansorum desertorum.

Kiedy w 1519 roku wybuchła wojna polsko-krzyżacka, 4 stycznia 1520 roku Kopernik, w towarzystwie Jana Scultetiego, został delegowany do negocjacji z wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego, Albrechtem Hohenzollernem, mimo że te rozmowy okazały się bezskuteczne. Wkrótce Frombork, w którym przebywał, został napadnięty i spalony przez Krzyżaków. W obliczu ustania Warmii przez znaczną część członków kapituły, Kopernik został obarczony odpowiedzialnością za obronę zamków. W 1520 roku mianowany został administratorem dóbr Olsztyna (rezydując na zamku w Olsztynie), wystosował również prośbę do króla Zygmunta Starego o wsparcie wojskowe, co ostatecznie zostało przechwycone przez Krzyżaków. Przełożony dowiedział się podobnie o zagrożeniu dla głównej twierdzy w południowej Warmii i w końcu listopada 1520 roku przysłał posiłki – stu zbrojnych pod dowództwem Henryka Peryka z Janowic. Kopernik również wskazywał się o pomoc do Jana Scultetiego z Elbląga, równie niedługo ją otrzymał, a jego działania zakończyły się sukcesem w obronie miasta. Często można spotkać się z informacją, jakoby astronom osobiście nadzorował obronę, co nie było precyzyjne, bowiem rolę dowódcy pełnił Paweł Dołuski. Albrecht Hohenzollern, tracąc tę wojnę, został zmuszony do zawarcia czteroletniego rozejmu, który nastąpił 5 kwietnia 1521 roku.

W tym samym roku Mikołaj zrezygnował z administrowania dobrami kapituły, a 20 sierpnia objął komisarza Warmii. 18 marca 1522 roku na Sejmie Stanów Pruskich w Grudziądzu wygłosił mowę pt. Querela Capituli contra magistrum Albertum et eius ordinem super iniuriis irrogatis 1521 sub indutiis belli, czyli Skarga kapituły na mistrza Albrechta i jego zakon z powodu krzywd wyrządzonych w 1521 roku podczas zawieszenia broni. Na początku 1523 roku, po śmierci biskupa Fabiana Luzjańskiego, Kopernik został mianowany generalnym administratorem biskupstwa warmińskiego i funkcjonował przez 8 miesięcy. 14 kwietnia 1523 roku, kapituła, spośród czterech kandydatów królewskich, wybrała nowym biskupem Maurycego Ferbera, a Kopernik powrócił ponownie na stanowisko kanclerza kapituły w latach 1524-1525. Po zakończeniu kadencji został oddelegowany na sejmik warmiński, w którym potępił reformację; w 1529 roku zakończył po raz ostatni funkcję kanclerza kapituły warmińskiej.

Pobyt we Fromborku

Po powrocie do Fromborka, Mikołaj Kopernik miał możliwość, aby w pełni poświęcić się swojej pracy naukowej. Jego biografowie wskazują, że żył skromnie, z dala od komfortu, jakim cieszyli się jego koledzy kanonicy. W kręgu kanoników dominowali Gdańszczanie; z Torunia był jedynie Kopernik, a z Elbląga nie było nikogo. Aspekt samotności w porównaniu do braku współuczestników w jego zainteresowaniach astronomicznych był wyraźny, jednak cieszył się on poważaniem jako ekonomista oraz lekarz. W swoim zbiorze posiadał prace m.in. Valescusa z Taranty i Arnolda de Villanovy.

Po śmierci biskupa Maurycego Ferbera, zgodnie z panującym zwyczajem, król przesłał cztery nazwiska do kapituły, które miały być rozważane jako potencjalni nowi biskupi. Na liście znaleźli się:

• Jan Dantyszek (niezatwierdzony koadiutor Ferbera),
• Jan Timmermann (siostrzeniec Ferbera),
• Achacy von der Trenck,
• Mikołaj Kopernik.

Dantyszek został wybrany niemal natychmiast, jednak ze względu na chorobę objął diecezję dopiero po roku, a Tiedemann Giese został biskupem chełmińskim. Po tym wyborze Kopernik poświęcił się obserwacjom nieba, rezygnując z opieki nad scholasterią wrocławską. Po pewnym czasie biskup zapragnął ukarać swoich oponentów, wśród których znalazł się Aleksander Sculteti, bliski przyjaciel Mikołaja. Dantyszek oskarżył go o herezję, co doprowadziło do jego wygnania, co przyczyniło się do większego wyobcowania Kopernika. W celu załagodzenia sytuacji biskup starał się podtrzymywać korespondencję z doktorem Mikołajem, wyrażając swoje uznanie dla jego dzieł. Pierwszy rękopis pracy Kopernika został przewidziany do druku w 1535 roku przez Bernarda Wapowskiego, który jednak zmarł, a almanach znikł.

Dzięki staraniom Dantyszka, wiadomości o Koperniku i jego teorii heliocentrycznej dotarły do Wittenbergi, wzbudzając zainteresowanie wśród tamtejszych profesorów. W 1539 roku Jerzy Retyk przybył do Fromborka, gdzie przez kilka tygodni obserwował niebo i studiował prace Kopernika. Przez następne dwa lata Retyk uczył się u Kopernika, nabywając wiedzę zarówno z astronomii, jak i trygonometrii, którą potem rozwijał w swojej pracy De lateribus triangulorum. Pierwsze wydanie Narratio prima ukazało się w Gdańsku między 16 a 31 marca 1540 roku w drukarni Rhodego.

W Bazylei w 1541 roku opublikowano drugie wydanie Narratio prima, w którym Retyk popularyzował zasady heliocentryzmu. Wiosną 1541 roku zmęczony astronom udał się do Królewca, by leczyć radcę księcia Albrechta, Georga von Kunheima. Pod koniec 1541 roku Retyk wrócił do Wittenbergi, a w połowie 1542 roku Kopernik wysłał swoje dzieło De revolutionibus do norymberskiego druku.

Śmierć i dziedzictwo

W grudniu 1542 roku astronom doznał udaru mózgu, co spowodowało utratę mowy i paraliż prawej strony ciała. Przy jego łożu czuwali Fabian Emmerich oraz Jerzy Donner. 21 marca 1543 roku miała miejsce premiera jego książki, a według legendy dotarła ona do Kopernika w ostatnim dniu jego życia. Astronom zmarł przypuszczalnie między 7 a 21 maja 1543 roku w Fromborku, chociaż większość publikacji datuje to zdarzenie na 24 maja. Jego kanonię przejął Michał Loitz, wieżę – Achacy von Trenck, a allodium – Leonard Niederhoff.

W testamencie Kopernik przekazał swoją bogatą bibliotekę diecezji warmińskiej, a księgi te wraz z archiwum biskupów warmińskich oraz księgozbiorem kapituły warmińskiej trafiły w 1626 roku w ręce Szwedów, którzy splądrowali bibliotekę w Fromborku. Z polecenia Gustawa II Adolfa zbiory te zasiliły bibliotekę Uniwersytetu w Uppsali, który stał się domem dla najsłynniejszych dzieł Kopernika. Z raportu Bibliotheca Copernicana z 1914 roku wynika, że z 46 tomów kopernikańskich z notatkami astronom przechowywał 39 w bibliotece Uniwersytetu w Uppsali, dwa w Obserwatorium Astronomicznym w Uppsali i jeden w Bibliotece Narodowej Szwecji. Zbiory te stały się przedmiotem projektów naukowych polsko-szwedzkich.

W 1629 roku Jan Brożek odkrył i opublikował łaciński poemat Mikołaja Kopernika, pt. Septem sidera.

Życie prywatne

Mikołaj Kopernik podejrzewany był o związek z gospodynią, Anną Schilling. Relacje z tamtych czasów sugerują, że między nimi istniała głęboka więź, której nie można określić jako jedynie przyjaźń. Około 1 grudnia 1538 roku biskup warmiński Jan Dantyszek, listownie zwrócił się do kanonika fromborskiego Feliksa Reicha, aby potępił Kopernika za jego relację. Z listu Reicha, datowanego na 23 stycznia 1539 roku, wynika, iż kanonik starał się unikać konfliktu, uznając, że nie dostrzegł nic niewłaściwego w postawach obojga.

Pomimo wielu listownych prośb biskupa, by Kopernik usunął Annę z domu, astronom nie zdołał podjąć tej decyzji, tłumacząc, że miał trudności w znalezieniu dla niej nowego miejsca zamieszkania. Ostatecznie, w styczniu 1539 roku, Anna Schilling opuściła Frombork i wyjechała do Gdańska.

Wkład w rozwój nauki

Mikołaj Kopernik, postać kluczowa w historii nauki, zasłynął dzięki swoim przełomowym osiągnięciom. Wśród najważniejszych jest teoria heliocentryczna, której opracowanie wprowadziło nową jakość w astronomii, bazując na wcześniejszych myślach Arystarcha z Samos. Dodatkowo, Kopernik zajął się także zagadnieniami ekonomicznymi, formulując prawo Kopernika-Greshama, a w geometrii opracował twierdzenie noszące jego imię.

Astronomia

Jego monumentalne dzieło, De revolutionibus orbium coelestium, które dedykowane zostało papieżowi Pawłowi III, zostało opublikowane w fakturze symbolicznych 400–500 egzemplarzy w Norymberdze w 1543 roku. Pierwszy egzemplarz trafił do zbiorów Collegium Hosianum w Braniewie, a po pewnym czasie, w 1626 roku, dzieło to zasiliło szwedzkie zbiory. Warto nadmienić, że jeden z egzemplarzy obecnie znajduje się w Ossolineum we Wrocławiu.

Nieco wcześniej, bo około 30 lat, Kopernik podzielił się podstawowymi założeniami swojej teorii w krótkim dziele Commentariolus, które znane było w wersjach rękopiśmiennych, chociaż wydrukowane zostało dopiero w XIX wieku. W odpowiedzi na wezwanie Soboru Laterańskiego w 1513 roku, astronom opracował projekt reformy kalendarza, a w tym samym czasie zaczął inwestować w swoje życie w Fromborku. Tamtejsza kapituła warmińska przyznała mu mieszkanie, co skutkowało jego zakupem baszty północno-zachodniej w obrębie murów warownych forbulskich. Na zapleczu stworzył płytę obserwacyjną oraz zrealizował instrumenty astronomiczne wzorowane na starożytnych (kwadrant, triquetrum, sfera armilarna). W Fromborku przeprowadził około 30 zanotowanych obserwacji astronomicznych, badając planety takie jak Mars i Saturn, a także wykonując szereg analiz Słońca, co doprowadziło go do odkrycia zmienności mimośrodu Ziemi oraz ruchu apogeum słonecznego.

Ekonomia

W 1517 roku powstała nieoficjalna wersja traktatu monetarnego, zaliczana do wczesnych prac Mikołaja Kopernika. Dwa lata później, w 1519, napisał on drugą wersję swojego traktatu w różnorodnych interpretacjach, znaną m.in. jako Traktat o monetach. Podczas zjazdu stanów Prus Królewskich w Grudziądzu, który rozpoczął się 17 marca 1522 roku, wygłosił swoje poglądy na temat systemu monetarnego, apelując o jego unifikację. Proponował, aby szeląg pozostał jednostką walutową, przy zachowaniu stałego przelicznika do grosza (60 szelągów równych 20 groszom). Niebawem po jego wystąpieniu gdańska mennica podjęła próbę wprowadzenia nowej monety, jednak z powodu sprzeciwu szlachty król wstrzymał jej emisję.

Po przyjęciu hołdu pruskiego, Prusy Zakonne utraciły prawo do emisji własnych monet, a mennicy w większych miastach zostały zamknięte. W lipcu 1526 roku ustalono wprowadzenie nowej monety, mającej odzwierciedlać wizerunek króla. Pojawiły się głosy sprzeciwu ze strony księcia Albrechta. Jednak wytyczne edyktu królewskiego z 8 maja 1528 roku były zgodne z postulatami Kopernika, co zaowocowało uchwaleniem tzw. prawa Kopernika-Greshama. Te myśli ekonomiczne były w przyszłości rozwijane, a sam Kopernik w 1528 roku zakończył prace nad dziełem, które po polsku nazywa się Sposób bicia monety.

Medycyna

Mikołaj Kopernik nie był tylko astronomem i ekonomistą, ale również lekarzem. Mimo że przez większość swojej kariery zajmował się typowymi dla ówczesnych czasów wieloskładnikowymi lekami, osiągnął również postępy w medycynie prewencyjnej. W 1519 roku, w obliczu epidemii choroby zakaźnej, we współpracy z lokalnymi władzami, zainicjował budowę rurociągu, co jednak zaowocowało dostępem mieszkańców Warmii i Pomorza do czystej wody.

Odbiór

Luter i jego otoczenie

Krytyka teorii Kopernika miała miejsce podczas prywatnych dyskusji, w których uczestniczył Marcin Luter. Uważał on, że podejście heliocentryczne „wywraca astronomię do góry nogami”, co wskazuje na jego silne zaniepokojenie nowymi odkryciami. Filip Melanchton, również zaangażowany w te dyskusje, w pewnym momencie zmienił zdanie i zaczął traktować heliocentryzm jako interesującą hipotezę matematyczną, mimo wcześniejszych wątpliwości. Ważnym aspektem jest to, że kościoły ewangelickie nie stworzyły mechanizmów prześladowania uczonych, którzy promowali te nowe koncepcje.

Wśród naukowców związanych z Melanchtonem i Wittenberdą rozwinęła się interpretacja, która podważała kosmologiczne podstawy Kopernika. Wyjątkiem w tym gronie był Jerzy Joachim Retyk, który uznawał jego teorie. Mimo krytyki, pewni uczeni docenili matematyczną jakość teorii Kopernika, szczególnie w kontekście eliminacji ekwantu. Erasmus Reinhold, profesor i rektor Uniwersytetu Wittenberskiego, niezwykle entuzjastycznie odnosił się do opisu matematycznego, co prowadziło go do stworzenia Tabulae prutenicae, które przyczyniły się do zwiększenia zainteresowania koncepcją Kopernika.

Inni protestanci i niekatolicy

W XVI i XVII wieku teoria Kopernika zdobywała coraz szersze grono zwolenników. Do tej grupy można zaliczyć:

• Tycho Brahe, znany duński astronom, który określał Kopernika mianem drugiego Ptolemeusza, lecz jego heliocentryzm budził wątpliwości.
• Thomas Digges, angielski matematyk i astronom, stał się jednym z pierwszych propagatorów heliocentryzmu w Anglii, publikując tłumaczenie i własną teorię nieskończonego Wszechświata.
• Giordano Bruno, włoski filozof, który również opowiadał się za nowymi teoriami.
• Michael Maestlin, niemiecki matematyk i astronom, który wspierał heliocentryzm.
• Johannes Kepler, uczeń Brahego i Maestlina, który opracował zaawansowaną wersję teorii heliocentrycznej, uwzględniającą eliptyczny kształt orbit.

Kościół katolicki

5 marca 1616 roku decyzją Świętego Oficjum dzieło Kopernika, De revolutionibus, oraz inne prace traktujące o ruchu Ziemi jako realnym fenomenie, zostały wpisane na Indeks Ksiąg Zakazanych. Sprawy zaostrzyły się w 1633 roku, gdy Galileusz opublikował Dialog o dwu najważniejszych układach świata, co doprowadziło do publicznego osądzenia astronomia za głoszenie heretyckich poglądów, a on sam został zmuszony do przyznania się do winy. Na mocy kolejnej decyzji, w kwietniu 1634 roku, dzieła związane z heliocentryzmem zostały formalnie zakazane, a ich zakaz utwierdzał się aż do 1822 roku.

Według ówczesnych teologów katolickich, teoria Kopernika nie miała wystarczającego uzasadnienia naukowego, by móc rozwiązać istniejące wątpliwości. Wysokiej rangi myśliciele, tacy jak Justus Lipsius, Joseph Scaliger czy Francis Bacon, opowiadali się za geocentrycznym systemem Ptolemeusza. W 1620 stały związek uznał, iż nowe teorie nie mogły być traktowane jako pewniki, chociaż pozwolono je rozpatrywać jako hipotezy. Dopiero po latach, w edycji przeglądającej Indeks Ksiąg Zakazanych, zniknął zapis zakazujący publikacji na temat heliocentryzmu, pozostawiając jedynie inne dzieła w zgodzie z tą logiką.

Odnalezienie grobu i ponowny pogrzeb

Poszukiwania przed XXI wiekiem

Domniemane miejsce spoczynku Mikołaja Kopernika usytuowane było w katedrze znajdującej się we Fromborku. W 1580 roku biskup Marcin Kromer umieścił w tym miejscu epitafium, które znalazło się na południowej ścianie katedry, w bliskim sąsiedztwie grobu św. Bartłomieja. Mimo to, już dwa lata później Melchior Pyrnesius zasugerował, że jest to jedynie hipoteza i ufundował nowe epitafium na cześć Kopernika, umieszczone w kościele św. Janów w Toruniu. W XVIII wieku, po zniszczeniu epitafium Kromera, na jego miejscu postawiono nową tablicę pamiątkową.

Wielokrotnie podejmowano starania w celu odnalezienia grobu wielkiego astronoma, koncentrując się na Fromborku. Pierwsze poszukiwania miały miejsce w 1802 roku, zorganizowane przez Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk, a kolejne w latach 1909 i 1939. W czasie II wojny światowej Niemcy również prowadzili badania, zakładając, że grobowiec znajduje się blisko ołtarza, znanego wówczas jako ołtarz św. Wacława, który później został przekształcony w ołtarz św. Krzyża. Niestety, żadna z tych prób nie przyniosła oczekiwanego rezultatu.

Odnalezienie szczątków we Fromborku

W 2004 roku rozpoczęto nowe prace mające na celu odnalezienie grobu Kopernika w archikatedrze we Fromborku, za które odpowiedzialny był zespół kierowany przez profesora Jerzego Gąssowskiego oraz pracowników Instytutu Antropologii i Archeologii z Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku. Oparli się oni na zmodyfikowanej teorii dr. Jerzego Sikorskiego, która była rozwinięciem badań niemieckiego badacza Leopolda Prowego. Zwrócono uwagę, że w XVIII wieku niektórzy kanonicy byli pogrzebani pod ołtarzami, które mieli pod swoją opieką.

Z informacji dostępnych w dokumentach wynikało, że Kopernik był kanonikiem fromborskiej katedry, a jego grób mógł znajdować się pod drugim ołtarzem w nawie południowej. Niestety, prace archeologiczne prowadzone w 2004 roku wykryły kilka grobów z różnych epok, ale kości Kopernika nie udało się zidentyfikować. Kontynuacja badań, odbywająca się w tym samym miejscu w 2005 roku, przyniosła jednak sukces, gdyż znaleziono szkielet, który mógł należeć do Kopernika, z wiekiem oznaczonym na 60–70 lat.

Potwierdzenie tożsamości

Rysy twarzy

Odnalezienie szczątków utwierdziło przypuszczenie, że są to kości astronomа, z powodu zgodności rysów twarzy, które udało się odtworzyć na podstawie czaszki, z zachowanymi portretami Kopernika. Rekonstrukcję wykonał podinspektor mgr Dariusz Zajdel, specjalista z zakresu antroposkopii kryminalistycznej w Centralnym Laboratorium Kryminalistycznym Policji w Warszawie. Zespół kierowany przez profesora Gąssowskiego ogłosił odnalezienie grobu Kopernika z „97% pewnością”.

W trakcie badań antropometrycznych przeprowadzono również trójwymiarowe (3D) skanowanie czaszki, wykonane przez antropologa mgra Sebastiana Tyszczuka oraz Pracownię Pomiaru Przestrzennego. Ta dokumentacja umożliwiła wykonanie rekonstrukcji twarzy metodą Gierasimowa w oparciu o model czaszki, stworzony z tworzywa sztucznego z użyciem technologii sterowanej numerycznie. Rekonstrukcja potwierdziła poprawność wcześniejszych wersji i ukazała Kopernika jako osobę o jasnych oczach.

Badania genetyczne

Pierwotne plany dotyczące potwierdzenia autentyczności czaszki zakładały badania DNA jego wuja Łukasza Watzenrodego bądź innych krewnych, lecz lokalizacje ich grobów były nieznane. Z kolei pozytywna identyfikacja szczątków Kopernika została dokonana w 2008 roku dzięki księdze Stöfflera, która po wojnie została zrabowana przez Szwedów i ostatecznie trafiła do muzeum w Uppsali. Materiał genetyczny, pochodził z włosów znalezionych w księdze i okazał się identyczny z materiałem genetycznym, pobranym z odnalezionych szczątków w katedrze fromborskiej. Syn Mikołaj odziedziczył haplogrupę H po Barbarze Kopernik.

Ponowny pochówek

W dniu 19 lutego 2010 roku, który przypadł w 537. rocznicę urodzin Kopernika, IUPAC nadała pierwiastkowi 112 nazwę kopernik (łac. copernicium). Tego samego dnia, w bazylice katedralnej św. Janów w Toruniu, miała miejsce uroczysta msza, podczas której zaprezentowano sarkofag z doczesnymi szczątkami Mikołaja Kopernika. Następnie, sarkofag został przewieziony do Olsztyna, gdzie do 16 marca był dostępny dla publiczności w bazylice konkatedralnej św. Jakuba, a od 21 maja w Zamku Kapituły Warmińskiej. Po tym dniu, 21 maja, sarkofag przetransportowano do Fromborka, gdzie 22 maja odbyła się ceremonialna ceremonia ponownego pogrzebu Mikołaja Kopernika. W czasie transportu, kondukt zatrzymał się w miastach związanych z życiem astronoma: Dobrym Mieście, Lidzbarku Warmińskim, Ornecie, Pieniężnie oraz Braniewie.

Spór o narodowość Kopernika

Spory dotyczące narodowości Mikołaja Kopernika były źródłem intensywnych dyskusji między Polakami a Niemcami. Przedstawiciele obu narodów usiłowali wykazać, że astronom ten jest ich rodakiem, co często wpływało negatywnie na rzetelność prowadzonych badań naukowych. Kopernik był osobą na pograniczu kulturowym; posługiwał się językiem niemieckim, ale w kontekście politycznym należy go uznać za poddanego królów polskich.

Potwierdzeniem tezy o jego polskich korzeniach może być krótki utwór poetycki, napisany przez Jana Nepomucena Kamińskiego:

Wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię, Polskie go wydało plemię.

Upamiętnienie

W Polsce oraz poza jej granicami powstało wiele pomników ku czci Mikołaja Kopernika. Warto zwrócić uwagę na znaczenie, jakie odgrywa jego postać w różnorodnych dziedzinach życia.

Nazewnictwo

Wielu terminów używa się w kontekście Mikołaja Kopernika. Związane z jego osobą pojęcia są szeroko stosowane w różnych naukach.

Terminy naukowe

• kopernikanizm w astronomii,
• przewrót kopernikański w historii nauki,
• zasada kopernikańska w kosmologii i filozofii nauki,
• twierdzenie Kopernika w geometrii płaskiej,
• prawo Kopernika-Greshama w ekonomii,
• badania dotyczące życia i działalności Kopernika są często określane jako kopernikologia, a ich badacze: kopernikologami lub kopernikanistami,
• rodzaj roślin z rodziny arekowatych nazwano kopernicja,
• w 2010 roku stworzono sztuczny pierwiastek o numerze 112, nazwany copernicium (Cn).

Nazwy instytucji naukowo-oświatowych

• w 1918 roku w Galicji powstało Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika,
• w 1945 roku utworzono Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu,
• w 1948 roku otwarto Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku,
• w 1970 roku Zakład Historii Nauki i Techniki PAN rozpoczął wydawanie „Studia Copernicana”,
• w 1972 roku oddano Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne w Grudziądzu,
• w 1973 roku w USA powstało Kopernik Society of Broome County, a rok później uruchomiono Kopernik Observatory & Science Center,
• w 1978 roku w Warszawie utworzono Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika PAN,
• w 1990 roku powstała Fundacja Astronomii Polskiej im. Mikołaja Kopernika,
• w 1990 roku w Paryżu uruchomiono program studiów magisterskich MBA Copernic,
• w 2000 roku w Olsztynie przy ulicy Partyzantów założono Dom Kopernika,
• w 2002 roku Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Toruniu została nazywana „Książnicą kopernikańską”,
• w 2005 roku Mikołaj Kopernik uzyskał tytuł patrona centrum nauki w Warszawie,
• w 2008 roku w Krakowie utworzono Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych oraz wydawnictwo Copernicus Center Press,
• w 2014 roku CKBI zainicjowało Copernicus Festival oraz portal Copernicus College,
• w 2014 roku projekt monitorowania środowiska naturalnego „Copernicus” zyskał uznanie Komisji Europejskiej,
• w 2023 roku zainaugurowano Akademię Kopernikańską,
• powstała także internetowa baza danych Index Copernicus, poświęcona czasopismom naukowym.

Nazwy innych instytucji

• w 1751 roku w Toruniu otwarto fabrykę cukierniczą „Kopernik”,
• w 1920 roku w Warszawie założono lożę wolnomularską „Kopernik”,
• w 1923 roku w Bydgoszczy gimnazjum nosi imię Kopernika, co doprowadziło do powstania Copernicanum,
• w 1968 roku w Łodzi utworzono szpital miejski, który stał się Wojewódzkim Szpitalem Specjalistycznym im. M. Kopernika,
• w 1971 roku w Chicago powołano Fundację Kopernikowską,
• w 1983 roku w Toruniu zainaugurowano Federację Miast Kopernikowskich,
• w 1995 roku rozpoczęło działalność polskie wydawnictwo Copernicus Corporation,
• w 1998 roku odbył się pierwszy Copernicon w Toruniu,
• w 2005 roku Port lotniczy Wrocław-Strachowice otrzymał imię Mikołaja Kopernika,
• w 2005 roku powstało Atrium Copernicus w Toruniu,
• w 2015 roku w Toruniu zorganizowano Copernicus Cup,
• w 2021 roku utworzono Instytut Copernicanum w Toruniu.

Nazwy nagród

• w 1873 roku utworzono Nagrodę Naukową im. Mikołaja Kopernika,
• w 2004 roku UMK w Toruniu zaczęło przyznawać Convallaria Copernicana,
• w 2006 roku przyznano Polsko-Niemiecką Nagrodę Naukową Copernicus,
• Polska Akademia Nauk ustanowiła Medal im. Mikołaja Kopernika.

Nazwy astronomiczne i topograficzne

• krater na Księżycu nosi nazwisko Kopernika,
• na Marsie również znajduje się krater Kopernik,
• planetoida (1322) Coppernicus nosi jego imię,
• w 2015 roku jedna z gwiazd w Gwiazdozbiorze Raka (55 Cancri) została nazwana „Copernicus”,
• na Spitsbergenie jest Góra Kopernika,
• między Górą Kopernika a Górą Belweder znajduje się Przełęcz Kopernika.

Inne nazwy miejsc

• wieża we Fromborku, w której mieszkał Kopernik, nazywana jest wieżą Kopernika,
• w Polsce znajdują się dwa szlaki turystyczne Kopernika – pieszy i drogowy,
• parki Kopernika funkcjonują we Wrocławiu oraz w Gorzowie Wielkopolskim,
• w wielu polskich miejscowościach znajdują się ulice i osiedla Kopernika,
• Rada Miasta Bydgoszczy powołała Skwer Mikołaja Kopernika w 2010 roku.

Statki wodne

• na Wiśle zainaugurowano statek parowy „Kopernik” w 1849 roku,
• do lat 20. XX wieku działał tam również szkolny statek parowy „Kopernik”,
• w 1903 roku zbudowano niemiecki prom „Mecklenburg”, który po przejęciu przez ZSRR w 1953 roku otrzymał nazwę „Kopernik”,
• w 1971 roku służbę rozpoczął Okręt Rzeczypospolitej Polskiej „Kopernik”,
• w 1973 roku w Gdańsku skonstruowano jacht s/y Copernicus,
• w 1974 roku stworzono prom „Mikołaj Kopernik”,
• w 1977 roku objęto nad nim opiekę prom nazwany „Kopernik”.

Inne urządzenia

• w 1972 roku NASA przeprowadziła misję OAO-3 Copernicus,
• jeden z samolotów Polskich Linii Lotniczych LOT nosił nazwisko „Kopernik” – niestety uległ katastrofie w 1980 roku,
• co najmniej jeden pociąg używany przez PKP Intercity otrzymał nazwę „Kopernik”.

Pozostałe

• w latach 2001–2010 Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych wypuściło markę „Copernicus” z publikacjami kartograficznymi.

Sztuki wizualne

Mikołaj Kopernik inspirował artystów w różnych dziedzinach sztuki, co potwierdzają liczne dzieła wizualne.

Banknoty

• w 1924 roku Ministerstwo Skarbu wyemitowało bilet zdawkowy o nominale 20 groszy, prezentujący pomnik Kopernika,
• w 1965 roku Narodowy Bank Polski wprowadził banknot o wartości 1000 zł z wizerunkiem Mikołaja Kopernika, który był w obiegu do 1978 roku,
• na polskim banknocie 1000 zł w latach 1975-1996 również był wizerunek Kopernika,
• w 2023 r. z okazji 550-lecia urodzin Kopernika ukazał się polimerowy banknot kolekcjonerski o nominale 20 zł.

Monety

• w 1925 roku zaprojektowano monetę 100 zł z Kopernikiem, emitowaną przez Mennicę Polską,
• w 1959 roku wprowadzono do obiegu 10-złotową monetę z Kopernikiem,
• w 1967 roku zaprezentowano zmniejszoną wersję 10 zł z Kopernikiem,
• w 1973 roku z okazji 500-lecia urodzin uczonego Niemcy Zachodnie wyemitowały srebrną monetę pięcio-markową,
• w tym samym roku Polsce wyemitowano srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 100 zł,
• w 2017 roku Narodowy Bank Polski wyemitował monetę upamiętniającą Kopernika ekonomistę o nominale 10 zł,
• w 2023 roku Malta wyemitowała okolicznościową monetę o nominale 2 euro na 550-lecie urodzin,
• w 2023 r. Narodowy Bank Polski wydał srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 10 zł.

Wizerunki pocztowe

• 29 stycznia 2023 r. wprowadzono znaczek pocztowy z wizerunkiem Mikołaja Kopernika oraz Epitafium we Fromborku ku czci 550. rocznicy jego urodzin,
• 16 lutego 2023 roku wydano kopertę pocztową z portretem Mikołaja Kopernika autorstwa Teodora de Bry,
• 27 lutego 2023 r. do obiegu weszły znaczki pocztowe o wartości 8 zł z wizerunkiem Kopernika z obrazu Jana Matejki, projektującego Joanna Fleszar-Haspert.

Widowiska

• w 1972 roku zrealizowano film fabularny „Kopernik” z okazji 500-lecia jego urodzin, a rok później powstał również serial pod tym samym tytułem,
• w 2009 roku zadebiutował fabularny film animowany „Gwiazda Kopernika”,
• w maju 2023 roku we Fromborku zaprezentowano musical „Kopernik”.

Gry wideo

• w 2010 roku w grze „Assassin’s Creed Brotherhood” ukazano dodatek „Copernicus Conspiracy”, w którym gracz wspiera Kopernika w Rzymie,
• w grze „Europa Universalis IV” Kopernik występuje jako jeden z doradców.

Inne dzieła wizualne

• w 1873 roku, z okazji 400. urodzin Kopernika, Jan Matejko namalował obraz pt. „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem”,
• w 1904 roku w Krakowie powstał witraż Apollo, zaprojektowany przez Stanisława Wyspiańskiego, znany również jako System Kopernika,
• pomniki Kopernika powstały w wielu miastach, nie tylko w Polsce, ale i w co najmniej jedenastu innych krajach, w tym Włochy, Niemcy i USA.

Inne sztuki

Literatura

• w 1929 roku opublikowano powieść „Kłos Panny” Ludwika Hieronima Morstina,
• w 1956 roku Jan Piasecki napisał powieść „Portret z konwalią”,
• ten sam rok przyniósł publikację serii opowiadań „Gwiazdy nad Warmią” autorstwa Edwarda Ligockiego,
• w 1971 roku wydano powieść Leonarda Turkowskiego „Ziemia i niebo”,
• w 1976 roku John Banville opublikował dzieło „Doctor Copernicus”,
• w 1977 roku Jerzy Cepik zaprezentował powieść „Rozedrzeć tajemnicę sfer”,
• w 1980 roku Maria Dolińska napisała „Salve sol”,
• w 2008 roku ukazała się powieść biograficzna „Tajemnica Kopernika” autorstwa Jean-Pierre Luminet, która nieco swobodnie traktowała życie Kopernika,
• w 2016 roku Wojciech Krzysztof Szalkiewicz opublikował „Złoto Kopernika”, powieść sensacyjną z XVII i XXI wieku,
• w 2021 roku Wojciech Wiercioch oraz Jolanta Szymska-Wiercioch zaprezentowali książkę „Rewolucja niebieska”, a rok później jej kontynuację „Zakazane księgi”.

Muzyka

• w 2010 roku wydano Oratorium Braniewskie „Mikołaj Kopernik”,
• w 2011 roku Switłana Azarowa stworzyła uwerturę koncertową inspirowaną Kopernikiem, którą zaprezentowano w 2013 roku w Paryżu.

Inne formy upamiętnienia

• rok 1973 uznano za Rok Kopernikański przez UNESCO,
• w 2022 roku Senat RP ogłosił rok 2023 „Rokiem Mikołaja Kopernika w 550. rocznicę urodzin”,
• w 2023 roku zorganizowano Pocztę Specjalną „Kopernik”,
• 31 maja 2023 roku Telewizja Polska przeprowadziła test wiedzy o Koperniku,
• upamiętnienie Kopernika ma także formę odniesień do jego dzieła „De revolutionibus” (O obrotach).

---

Oceń: Mikołaj Kopernik

---