Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu

---

Historia

I kościół

Powstanie pierwszej świątyni parafialnej na Starym Mieście sięga połowy XIII wieku. Była to budowla o konstrukcji drewnianej. Z kolei pierwsze wzmianki, jakie możemy znaleźć, pochodzą z roku 1257. Niestety, ta pierwsza świątynia nie przetrwała długo, gdyż w latach 1263–1269 uległa zniszczeniu w wyniku pożaru. Nową wersję kościoła rozpoczęto budować w okolicach roku 1270, a zakończono na początku lat 30. XIV wieku. W źródłach kościół św. Jana został po raz pierwszy wymieniony w 1306 roku. równolegle z budową działała przy nim szkoła parafialna.

Badania archeologiczne z lat 1994–1995 ujawniły ślady po pierwszym kościele. W trakcie tych badań odkryto nie tylko fundamenty, ale również dolne partie ścian północnej i wschodniej, ozdobione gzymsem wykonanym z glazurowanych na zielono cegieł. Z tego, co udało się ustalić, wynika, że był to kościół salowy, murowany, o wymiarach 11 na 22 metry. Ściana południowa tej budowli pokrywała się z południową ścianą istniejącego prezbiterium. Uznaje się, że świątynia zaczęła funkcjonować prawdopodobnie niedługo po translokacji Torunia na obecne miejsce, czyli w roku 1236, i pełniła swoją rolę przez około 80 lat. Z istotnych elementów wyposażenia tego najstarszego kościoła zachowała się wczesnogotycka brązowa chrzcielnica, która obecnie znajduje się w tzw. kaplicy Kopernika.

II kościół

Budowa drugiej świątyni rozpoczęła się w pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku. Nowy kościół charakteryzował się trójnawowym, trójprzęsłowym korpusem, który następnie powiększono o prezbiterium, zakrystię oraz boczne kaplice, po wcześniejszym zdemontowaniu pierwszego kościoła. Chociaż wygląd zachodniej elewacji nie jest dokładnie znany, powszechnie zakłada się, iż na jej końcu ulokowano kwadratową wieżę. Do dnia dzisiejszego przetrwało w całości prezbiterium, które swoją formą nawiązuje do architektury świątyń westfalskich, takich jak kościół Sankt Maria zur Wiese w Soest.

III kościół

W następnym etapie budowy rozpoczęto odbudowę po pożarze, który nawiedził miasto w 1351 roku. Kościół św. Janów również mógł ucierpieć w tym pożarze. Do początku XV wieku wydłużono korpus o dodatkowe przęsło i zbudowano nową wieżę po zachodniej stronie. Dodano także boczne kaplice przy nawie północnej, a być może również podwyższono nawę główną, nadając kościołowi kształt pseudobazyliki. Budowa wieży została zakończona w 1402 roku, lecz niestety zawaliła się ona cztery lata później. W kolejnych latach, między 1407 a 1433 rokiem, wzniesiono nową wieżę, a w 1433 roku na jej południowej stronie zainstalowano zegar wieżowy, którego wskazówka otrzymała nazwę Digitus Dei (Palec Boży). W roku 1466 król Polski objął patronat nad kościołem.

IV (obecny) kościół

Ostateczny kształt kościoła, który zachował się do współczesnych czasów, nadano mu w XV wieku. W okresie od 1468 do 1473 roku podwyższono korpus nawowy. Na wschodniej ścianie nawy północnej w 1479 roku zamontowano organy. Prace budowlane przy skarbczyku kościoła rozpoczęto w 1497 roku. W 1501 lub 1505 roku miasto przejęło patronat nad świątynią. W roku 1500 lub 1522 odlano dzwon Tuba Dei.

W okresie od XV do XVIII wieku w świątyni odbywały się różnorodne uroczystości związane z wizytami polskich monarchów w Toruniu. W szczególności warto wspomnieć o dniach 28 września 1410 roku, kiedy na mszy był król Władysław II Jagiełło, oraz w 1454 roku, kiedy obecny był król Kazimierz IV Jagiellończyk. W 1501 roku w nabożeństwie uczestniczył również Jan I Olbracht. W kolejnych latach zwyczajem stało się, że królowie, tacy jak Zygmunt I Stary, Stefan Batory, Jan II Kazimierz Waza oraz Jan III Sobieski, zawsze zaczynali swoje pobyty w Toruniu od odwiedzin w tym kościele.

W roku 1530 świątynię przejęli protestanci. Od 1583 roku kościół stał się miejscem nabożeństw zarówno dla katolików, jak i ewangelików, którzy modlili się odpowiednio: katolicy po prawej stronie, natomiast ewangelicy po lewej. W 1596 roku na mocy królewskiego dekretu Zygmunta III Wazy, świątynia, plebania oraz szkoła parafialna przeszły na własność jezuitów. Kościół cierpiał z powodu uszkodzeń związanych z potopem szwedzkim w 1655 roku oraz podczas oblężenia Torunia przez wojska szwedzkie w 1703 roku. W tym samym roku przed szwedzkimi żołnierzami zrabowano dzwon Tuba Dei, aczkolwiek ich plan zaniechano po otrzymaniu okupu przez władze miejskie. W roku 1773 doszło do kasaty Zakonu Jezuitów, w wyniku której świątynia stała się własnością księży diecezjalnych. W latach 1806–1813 kościół doznał istotnych uszkodzeń, a w 1847 roku przeszedł gruntowny remont. W 1878 roku wymieniono organy oraz dostosowano prospekt organowy do stylu neogotyckiego.

Dnia 24 października 1929 roku kościół został umieszczony w rejestrze zabytków pod numerem A/405. Od 1935 roku nosi tytuł bazyliki mniejszej. W latach 1938–1939 zostały przeprowadzone prace konserwatorskie. W latach 1945–1954 odbywały się renowacje obrazów oraz polichromii. W 1951 roku zakończono prace w prezbiterium. W latach 1971–1972 przeprowadzono modernizację w Kaplicy Kopernika. Organy, które ucierpiały w wyniku działań II wojny światowej, zostały odrestaurowane w latach 80. XX wieku. W 1991 roku poddano konserwacji malowidło ścienne przedstawiające Sąd Ostateczny.

Od 1992 roku bazylika pełni funkcję katedry diecezji toruńskiej, poddając się licznym renowacjom, w tym ołtarzy, figur oraz epitafiów, które odbywały się od lat 90. do 2002 roku. W 1994 roku przeprowadzono prace w kaplicy Bożego Ciała, a lata 1994–1996 obejmowały modernizację prezbiterium oraz konserwację wieży w latach 2001–2002. Dnia 7 czerwca 1999 roku katedrę odwiedził papież Jan Paweł II. Lata 2006–2011 to czas kolejnych prac konserwatorsko-restauratorskich. Zrealizowano naprawę pokryć dachowych nad korpusem głównym, wieżą, prezbiterium oraz kaplicami, co było jednym z największych remontów w historii katedry.

Zabytki gotyckie

W znanej i pięknej bazylice katedralnej św. Jana Chrzciciela oraz św. Jana Ewangelisty w Toruniu można zobaczyć wyjątkowe malowidła gotyckie, które pochodzą z XIV wieku. Na wschodniej ścianie prezbiterium ukazane są postacie patronów tego kościoła – św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, datowane na około 1360 rok. Z kolei na północnej ścianie znajduje się niezwykle bogato zinterpretowana scena z ok. 1380-90, przedstawiająca Drzewo Jessego, Ukrzyżowanie na drzewie życia, Sąd Ostateczny oraz personifikacje cnót i grzechów głównych. Niestety, część tej drugiej kompozycji została zniszczona w drugiej połowie XV wieku w trakcie budowy empory organowej, co sugeruje, że mogła ona zostać pokryta tynkiem już w XV wieku podczas rozbudowy kościoła. Odkrycie tych malowideł miało miejsce w 1908 roku, a następnie konserwacji podjęto się w latach 1921, 1990-1992 oraz 1997-1998.

Obecny ołtarz główny, znany jako tryptyk św. Wolfganga, datowany na około 1502 rok, był fundowany przez Kaspra Welkera. W jego centralnej części umieszczone są rzeźby świętych, w tym Wolfganga, Bartłomieja i Jakuba. Na malowanych skrzydłach bocznych, od wewnątrz, przedstawieni są Ojcowie Kościoła: św. Grzegorz Wielki, św. Hieronim, św. Ambroży oraz św. Augustyn. Natomiast na zewnętrznej stronie skrzydeł można zobaczyć cztery święte dziewice: Małgorzatę, Dorotę, Apolonię i Agnieszkę. Nad ołtarzem zainstalowano zabytkowy krucyfiks z belki tęczowej, pochodzący z końca XIV wieku.

Na ścianie południowej bazyliki znajduje się brązowa płyta nagrobna burmistrza Jana von Soest (zm. 1361) oraz jego żony Małgorzaty. Prawdopodobnie zlecono jej wykonanie w Brugii, co czyni ją najstarszym zabytkiem w kościele. W nawie północnej dostrzec można kolejne gotyckie malowidła z XIV wieku, takie jak Koronacja Marii i Ukrzyżowanie. Pod jedną z kompozycji umieszczona jest gotycka konsola z popiersiem Mojżesza, która niegdyś wspierała rzeźbę Pięknej Madonny – niestety zaginionej w czasie II wojny światowej. Ten pozostały element przedstawia Mojżesza wyłaniającego się z gałęzi krzewu ognistego oraz trzymającego tablice z dziesięciorgiem przykazań. Piękna Madonna została w 1957 roku zastąpiona kopią stworzoną przez Witolda Marciniaka.

Na ołtarzu przy południowym filarze międzynawowym można zauważyć płaskorzeźbę przedstawiającą św. Marię Magdalenę unoszoną przez anioły, datowaną na około 1400 rok. Kiedyś była częścią środkową gotyckiego ołtarza. Na przeciwległym barokowym ołtarzu Krzyża Świętego znajduje się gotycki krucyfiks. Rzeźba Chrystusa Bolesnego, pochodząca z okresu 1420-1430, umieszczona została w kaplicy św. Barbary, a przypuszczalnie fragmentowała ołtarz Korony Cierniowej, o którym wzmianka pochodzi z 1596 roku.

Warto także wspomnieć o rzeźbach Chrystusa Zmartwychwstałego i św. Jana Ewangelisty, które są dziełem warsztatu ołtarza św. Wolfganga, datowanym na 1497 rok. Figura Chrystusa Boleściwego pochodzi z około 1510-1520 roku, a ołtarz Zaśnięcie Marii z około 1500. Gotyckie formy mają także dwa wiszące świeczniki maryjne z 1580 roku.

Wizerunek Chrystusa jako Salvator Mundi, datowany na ok. 1420-1430, znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Dwa późnogotyckie obrazy, Zdjęcie z krzyża z 1495 oraz Biczowanie z ok. 1495, które pierwotnie pochodziły z kościoła świętych Janów, obecnie są częścią zbiorów Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie. W wyniku II wojny światowej, oprócz rzeźby Pięknej Madonny, zaginęły również epitafium kasztelana lądzkiego Jana Kota (po 1454) oraz obraz Koronowanie Cierniem z czwartej ćwierci XV wieku.

Zabytki nowożytne

W latach 1530–1583 kościół świętojański był miejscem kultu dla protestantów, a następnie przez 13 lat był współdzielony przez oba wyznania, zarówno katolików, jak i protestantów. W tym okresie we wnętrzu dokonano znacznych zmian, które obejmowały otynkowanie oraz pobielenie ścian. Co więcej, w trakcie tych prac wzbogacono wnętrze o różne epitafia upamiętniające zamożnych mieszkańców Torunia, takie jak epitafium Anny Pirnesius, która zmarła w 1576 roku, ilustrujące wizerunek św. Hieronima, inspirowane dziełem Albrechta Dürera.

W tym kontekście warto również wspomnieć o epitafium Mikołaja Kopernika datowanym na około 1580 rok, o Krzysztofie Florianie (zm. 1587) oraz Sebastianie Troście (zm. 1578). Umieszczono też epitafia takich postaci jak ławnik Kaspra Friesego (zm. 1554) i jego żony Anny z Graupernerów (zm. 1576) oraz ławnika Andrzeja Gretscha wraz z jego małżonką Anną, które pojawiły się po 1584 roku. Interesującym szczegółem jest fakt, że epitafia Anny Pirnesius i Mikołaja Kopernika były ofiarowane przez toruńskiego lekarza Melchiora Pirnesiusa.

Na epitafium Krzysztofa Floriana można dostrzec sceny zaczerpnięte z Drugiej Księgi Królewskiej, takich jak Wniebowzięcie proroka Eliasza oraz prorok Elizeusz wyszydzany przez dzieci. Renowację epitafium Mikołaja Kopernika przeprowadzono w 1733 roku, a jej głównym inicjatorem był Jakub Kazimierz Rubinkowski. Warto również zauważyć, że w kaplicy Zaśnięcia Marii Panny znajdują się dwa inne zabytki związane z Mikołajem Kopernikiem.

Pierwszym z nich jest gotycka chrzcielnica z drugiej połowy XIII wieku, która umiejscowiona jest w kaplicy kopernikowskiej (dawniej kaplicy Aniołów Stróżów) i to właśnie w niej ochrzczono przyszłego astronoma. Drugim obiektem o dużym znaczeniu jest rzeźbione popiersie autorstwa Wojciecha Rojowskiego z 1766 roku, które budziło kontrowersje ze względu na niską jakość artystyczną oraz łaciński napis wskazujący, że Kopernik był Polakiem.

Przez długi czas pomnik ten był przechowywany w magazynach Ratusza Staromiejskiego, a jego odsłonięcie miało miejsce w 1809 roku, dzięki staraniom Stanisława Staszica. Wnętrze kościoła zdobią liczne barokowe ołtarze, pochodzące z XVII oraz XVIII wieku.

Jednym z zauważalnych przykładów jest ołtarz Zdjęcia z krzyża z kopią obrazu Petera Paula Rubensa, który datowany jest na połowę XVII wieku. W 1674 roku w Poznaniu ukończono ołtarz św. Franciszka Ksawerego. Co więcej, w drugim od wschodu ołtarzu w kaplicy południowej znajduje się obraz Matka Boska ze św. Stanisławem Kostką, malowany przez Bartłomieja Strobla w latach 1634–1635.

Jeśli chodzi o witraże, te w stylu neogotyckim powstały na przełomie XIX i XX wieku, lecz niestety zostały uszkodzone 24 stycznia 1945 roku w rezultacie eksplozji wagonów kolejowych na Podgórzu. Witraż umieszczony w wschodnim oknie prezbiterium został wykonany przez Jana Zdziubanego (pod kierunkiem Edwarda Kwiatkowskiego) w 1952 roku.

Organy

W katedrze św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu można podziwiać niezwykle ważne dla jej atmosfery i brzmienia organy. W obiekcie tym znajdują się dwa niezwykłe instrumenty muzyczne, które mają dużą wartość historyczną i artystyczną.

Organy główne, które są 32-głosowe, charakteryzują się romantyczną dyspozycją oraz neogotyckim prospektem. Zostały one zbudowane w 1878 roku przez organmistrza Maxa Terletzkiego z Królewca. W latach 90. XX wieku, instrument przeszedł gruntowny remont, który przeprowadziła firma organmistrzowska Kazimierza Urbańskiego z Bydgoszczy, co pozwoliło na przywrócenie mu pierwotnej świetności i doskonałości brzmienia.

Obok głównych organów w bazylice znajdują się także organy boczne, które posiadają 15 głosów i charakteryzują się barokową dyspozycją oraz prospektem. Te organy zostały zbudowane w 1688 roku przez toruńskiego organmistrza Mateusza Brandtnera. W latach 1979–1983 przeszły one kompleksową restaurację, przeprowadzoną przez Pracownię Konserwacji Zabytków w Toruniu oraz zakład organmistrzowski Józefa Mollina z Odrów, co znacząco wpłynęło na ich jakość i stan techniczny.

Obie grupy organów w katedrze są doskonałym przykładem wysokiej sztuki organmistrzowskiej oraz bogatej historii muzyki liturgicznej w Toruniu, stanowiąc nieodzowny element kulturowego dziedzictwa tego miejsca.

Dzwony

Tuba Dei

W obrębie świątyni znajduje się imponujący dzwon o nazwie Tuba Dei. Co ciekawe, rok jego odlania nie jest klarowny i budzi różne interpretacje wśród badaczy. Wiele publikacji sugeruje, że dzwon został stworzony w 1500 roku, jednak szczegółowa analiza dokumentacji historycznej wskazuje na jego rzeczywiste powstanie w 1522 roku, co znajduje potwierdzenie w pracach historyków niemieckich. W zgodzie z lokalną tradycją uważa się, że dzwon został odlany przez ludwisarza Marcina Schmid, który jednak działał w innej epoce, co podważa tę teorię. Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez Alicję i Marcina Sumowskich, jego twórcą był Hans Hauck (Haug).

Wysokość tego potężnego dzwonu, określając go z koroną, wynosi około 2 m. Jego dolna część charakteryzuje się średnicą wynoszącą 2,27 m. Całkowita masa dzwonu oscyluje wokół 7,238 t, podczas gdy stalowe serce dzwonu waży mniej więcej 200 kg.

Pozostałe dzwony

Interesującym aspektem historii katedry jest także dzwon pogrzebowy, którego pochodzenie datuje się na 1412 rok. Ten dzwon ma średnicę 0,95 m. W 1990 roku niestety doszło do uszkodzenia jego serca. Kolejnym istotnym dzwonem jest ten z 1437 roku, który miał średnicę wynoszącą 1,7 m i wagę rzędu około 4 ton. Niestety, dzwon ten został zrabowany przez Niemców w 1942 roku.

W erze nowożytnej, w katedrze odlano dwa inne dzwony. Pierwszy z nich, stworzony przez Augustyna Köscha, powstał w 1659 roku, lecz nie przetrwał do dnia dzisiejszego. Z kolei dzwon, który został odlany przez Mikołaja Petersilgego w 1760 roku, przetrwał do naszych czasów. W 2002 roku jako dar z okazji dekady powołania diecezji toruńskiej, odlano dzwon Tubula Dei (znany również jako Trąbka Boża). Posiada on wagę 260 kg i jest użytkowany codziennie w katedrze.

---

Oceń: Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu

---