Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu

---

Historia

Według późniejszych przekazów, franciszkanie przybyli do Torunia w 1239 roku. Już w 1243 roku miało miejsce wydarzenie, które znacząco wpłynęło na rozwój klasztoru, a mianowicie synod z udziałem legata papieskiego Wilhelma z Modeny. To sugeruje, że do tego momentu mogły zostać wzniesione jakieś zabudowania. Wzmianki o najstarszych pochówkach w kościele sięgają lat 70. XIII wieku.

W trakcie XIII oraz XIV wieku kościół i klasztor przechodziły znaczną rozbudowę, a franciszkanie utrzymywali dobre relacje z zakonem krzyżackim. Warto zauważyć, że od początku XVI wieku zaczęły się pojawiać oznaki wpływów reformacji, co z kolei wiązało się z malającą liczbą nowych zakonników. W połowie XVI wieku, klasztor przylegający do kościoła przeszedł na własność miasta, co miało istotny wpływ na jego przyszłość.

Od 1557 roku, kościół był używany przez protestantów. W 1565 roku utworzono tutaj szkołę ewangelicką, która w 1568 roku została przekształcona w gimnazjum. Reformy, przeprowadzone przez Henryka Strobanda, sprawiły, że szkoła ta uzyskała bardzo wysoki poziom edukacji. Wśród osób związanych z kościołem był teolog oraz kaznodzieja luterański, Piotr Artomiusz, który działał w Toruniu od 1586 do 1609 roku, gdy zmarł.

Od XVI wieku, świątynia stała się miejscem pochówków dla przedstawicieli toruńskiego patrycjatu wyznania ewangelickiego, a po 1724 roku również dla polskiej szlachty. W 1636 roku miało miejsce pochowanie Anny Wazówny, która zmarła w 1625 roku.

W wyniku tumultu toruńskiego w 1724 roku, kościół został odebrany luteranom i przekazany zakonnicom bernardyńskim. Następnie, w 1798 roku, dokonano rozbiórki dekorowanych gotyckich szczytów nad nawami oraz potrójnych dachów, zamieniając je na obecny jeden dach dwuspadowy, pokrywający cały korpus, wraz z nowymi szczytami. Pierwotny wygląd tych elementów jest znany dzięki rysunkom Georga Friedricha Steinera.

W 1821 roku zakon bernardynów został skasowany, a kościół przeszedł w posiadanie parafii św. Wawrzyńca. W następnym roku rozebrano budynki klasztorne. Dziesięć lat później kościół stał się siedzibą nowej parafii. Na koniec XIX wieku przeprowadzono niezbędne prace remontowe, mające na celu przywrócenie świątyni jej pierwotnej świetności. Warto wspomnieć, że od lipca 1938 do września 1939 roku wikariuszem w kościele był bł. ksiądz Stefan Wincenty Frelichowski.

Fazy budowy

Historia budowy kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu to fascynująca opowieść o ewolucji architektonicznej tego miejsca. Pierwsza świątynia, z połowy XIII wieku, stanowiła prostokątną konstrukcję o wymiarach około 18 metrów długości, 8 metrów szerokości oraz 12 metrów wysokości. Od strony północnej do budynku przylegała zakrystia, która w pierwotnym kształcie miała parterowy charakter i była zamknięta prostą ścianą od wschodu.

Kolejny etap budowy przyniósł zmiany we wschodniej części, gdzie w prostokątne zamknięcie wprowadzono wielobok, a podobne modyfikacje dotknęły również zachodnią ścianę zakrystii. Ściany kościoła zostały podwyższone do wysokości około 18 metrów, a jego prezbiterium wzbogacono o sklepienia. Kształt zachodniej części drugiego kościoła pozostaje nieznany. Odkryte relikty w nawie głównej oraz w obszarze między południowymi filarami sugerują, że mogła to być budowla jednonawowa o wydłużonym prezbiterium oraz szerszej nawie, o nieco asymetrycznej formie.

W XIV wieku przystąpiono do budowy trzeciego kościoła, którego dokładny kształt nie został, niestety, precyzyjnie określony. Istnieją przesłanki sugerujące, że podczas tej budowy mogło dojść do poszerzenia prezbiterium do obecnej szerokości, przy jednoczesnym zachowaniu dotychczasowej wysokości, wynoszącej około 18 metrów.

Obecny, czwarty kościół, który znamy dzisiaj, przybiera formę trójnawowej hali z emporą umieszczoną w północnej nawie. Został wzniesiony w trzeciej i czwartej ćwierci XIV wieku, będąc zamkniętym rozdziałem w długiej historii tego miejsca.

Architektura

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu odznacza się wyjątkową architekturą, będąc przykładkiem trójnawowej, asymetrycznej hali, która nie posiada wieży. Wydłużone prostokątne prezbiterium, zwieńczone trzema ośmiobocznymi wieżyczkami, z których środkowa jest najwyższa, stanowi integralną część elewacji wschodniej. To właśnie z tej strony, zbliżając się od Rynku Staromiejskiego, możemy podziwiać jego zwieńczenia, a także charakterystyczne szczyciki, które wypełniają przestrzeń pomiędzy wieżyczkami, złożone z sterczyn i wimperg.

Korpus kościoła ma zwartą bryłę o prostokątnym kształcie, co sprawia, że jest on przykryty jednolitym dwuspadowym dachem. Wszystkie okna mają wąski, smukły kształt, zamknięte łukiem ostrym, z dominacją układów trójdzielnych, a jedynie wschodnia elewacja prezbiterium i zachodnia elewacja wyróżniają się większymi oknami: pięciodzielnym i czterodzielnym. Boczne ściany prezbiterium oraz północny korpus wspierane są przez skarpy, które biegną przez niemal całą wysokość elewacji, natomiast skarpy na południowej stronie korpusu mają wciągnięte do wewnątrz końce, co sprawia, że ta zewnętrzna elewacja jest gładka. Na górze wszystkich elewacji biegnie fryz z motywem czteroliścia, dodający całości elegancji.

Wnętrze kościoła zachwyca swoją wysokością wynoszącą 27 metrów, które jest przykryte sklepieniami gwiaździstymi. W nawach bocznych znajdują się sklepienia cztero-, w nawie głównej sześcio-, a w prezbiterium o ośmioramiennym charakterze. W nawie północnej można dostrzec empore, która jest pozostałością dawnego krużganka klasztornego, użytego w aranżacji wnętrza tego sakralnego obiektu.

Od strony ul. Panny Marii, na przedłużeniu zewnętrznego muru korpusu, napotykamy mur z blankami oraz dwoma ostrołukowymi bramami. Przez wieki do tego muru dobudowywano różne elementy, na przykład krużganek z wolutowymi szczytami, który niestety zniknął w wyniku rozbiórek przeprowadzonych w 1939 roku. Kompleks, który niegdyś tworzyły zabudowania klasztoru franciszkanów, znajduje się na północ od kościoła. Po rozbiórce w XIX wieku przetrwał jedynie niewielki fragment skrzydła zachodniego, który przylega do budynku kościoła.

Kościół pofranciszkański w Toruniu jest istotnym elementem architektonicznego dziedzictwa regionu, a jego wpływ na rozwój architektury gotyckiej Pomorza jest niezaprzeczalny. Był to pierwszy obiekt tego typu o tak dużej wysokości, a motyw skarp wciągniętych do wnętrza zyskał na znaczeniu w dalszym rozwoju architektury w Gdańsku, nawiązując do formy, którą możemy oglądać w kościele Mariackim.

Wyposażenie i wystrój

W przestrzeni kościoła można dostrzec niezwykle cenne elementy związane z jego wyposażeniem oraz wystrojem, które mają swoje korzenie w czasach franciszkańskich. Warto zwrócić uwagę na:

• dębowe stalle o wyjątkowej, gotyckiej architekturze, zdobione motywami maswerkowymi, są najcenniejszym zachowanym w kościele elementem wyposażenia, stanowiącym jeden z najważniejszych przykładów średniowiecznej snycerki w Polsce,
• późnogotycki krucyfiks datowany na lata 1510–1520,
• dzwon św. Wawrzyńca, wybijający swoje tony od 1386 roku, będący jednym z najstarszych dzwonów w naszym kraju.

Poza wnętrzem kościoła, znajduje się wiele eksponatów o znaczeniu historycznym, które zasługują na uwagę:

• fragmenty witraży z końca XIV wieku, które od lat 50. XX wieku znajdują się w Muzeum Okręgowym w Toruniu,
• główny ołtarz, nazywany poliptykiem, obecnie eksponowany w Muzeum Diecezjalnym Sztuki Religijnej w Pelplinie, w którego centralnej części była rzeźba uznawana za wyjątkową – przedstawiająca Koronację Maryi, z towarzyszącymi jej świętymi w złoconych i posrebrzanych figurach,
• wielogabarytowa rzeźba Chrystusa w grobie, pochodząca z lat 1380–1400, aktualnie również wystawiana w Muzeum Okręgowym w Toruniu.

Malowidła ścienne stanowią jeden z istotnych elementów wystroju wnętrza. W nawie południowej możemy podziwiać malowidła z lat 1380-1390, uznawane za charakterystyczne dla czeskiego malarstwa, przedstawiające świętych, Chrystusa Bolesnego oraz Marię Bolesną. Polichromie te to istotny przykład średniowiecznego malarstwa na ziemiach polskich.

Na ścianie północnej nawy głównej znajdują się malowidła ilustrujące Sceny z życia św. Franciszka, w tym słynne Kazanie do ptaków, a także bezimienna scena z łodzią z drugiej ćwierci XV wieku.

W okresie protestanckim do kościoła wprowadzono renesansowe, manierystyczne oraz wczesnobarokowe elementy, wśród których warto wymienić liczne epitafia mieszczan, w tym epitafium rodziny Neisserów z 1594 roku, które charakteryzuje obraz autorstwa Fabiana, przedstawiający chrzest Chrystusa wobec malowniczej panoramy Torunia. Oprócz tego, znajdują się epitafia rodzin Mochingerów, von den Linde (sprzed 1586), Strobandów (1590, prawdopodobnie autorstwa Willema van den Blocke), Stadtländerów (1683), oraz Anny z Leszczyńskich Potockiej (1653), a także Wolfa Pistorisa. Muzeum Okręgowe w Toruniu dysponuje epitafiami burmistrza Henryka Strobanda oraz ławnika Edwarda Roggena.

Niezwykle interesujące jest, że z początku XVII wieku pochodzi główna część prospektu organowego oraz manierystyczna ambona, która została zbudowana w 1605 roku. Urokliwe mauzoleum, w którym w 1636 roku spoczęła królewna Anna Wazówna, wykonane z czarnego marmuru i białego alabastru, przyciąga uwagę swoim portali i półkolistą formą, co czyni je unikalnym dziełem architektonicznym.

Większość pozostałych elementów wyposażenia kościoła pochodzi z okresu, gdy był on pod opieką bernardynów, a wśród nich znajdują się późnobarokowe ołtarze przy filarach nawy głównej, w tym obeliskowe, wzorowane na ołtarzach w kościele jezuitów w Grudziądzu, oraz monumentalny, siedmiokolumnowy ołtarz główny z 1731 roku, dzieło Jana Guhra oraz Chrystiana Kynasta. Doskonałym przykładem barokowej sztuki jest także drewniany łuk tęczowy, datowany na lata 1728–1729.

W latach 1898–1916 zrealizowano neogotyckie witraże, które powstały dzięki pracy firmy Binsfelda i Jansena z Trewiru, dodając nowy wymiar duchowego i artystycznego wyposażenia kościoła.

Organy

Instrument znany jako organy w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu stanowi niezwykle cenny element tego zabytkowego miejsca. Historia ich powstania sięga roku 1609, gdy zostały one zbudowane przez Hansa Hewigkena, pochodzącego z Neustadt w regionie Szlezwig-Holsztyn. Pomimo upływu lat, organy były niejednokrotnie poddawane renowacjom i przekształceniom, co pozwoliło im zachować swoją funkcjonalność i piękno.

W latach 1923–1925 nastąpiła znacząca przebudowa instrumentu, kierowana przez Dominika Biernackiego z Włocławka. Ta modernizacja miała na celu dostosowanie organów do współczesnych potrzeb muzycznych oraz poprawę ich jakości dźwięku. Kolejne techniczne ulepszenia wprowadzono w 1976 roku, których autorem był W. Przytulski z Oliwy, co wskazuje na ciągły proces dbałości o ten zabytek.

Warto również zaznaczyć, że z pierwotnych elementów historycznych, które przetrwały do dzisiaj, zachowały się jedynie szafy organowe, co stanowi świadectwo dawnej sztuki rzemieślniczej oraz estetyki tamtych czasów.

---

Oceń: Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu

---