Bogusław Wolniewicz

---

Życiorys

Wykształcenie i praca zawodowa

Naukę Bogusław Wolniewicz rozpoczął w 1934 roku, uczęszczając do polskiej szkoły powszechnej. W trakcie II wojny światowej, mimo trudności, jego edukacja nie została przerwana, ponieważ od listopada 1939 roku uczęszczał do niemieckiej szkoły powszechnej dla Polaków, której poziom nauczania był znacznie ograniczony. W 1941 roku rozpoczął pracę w przedsiębiorstwie budowlanym Hermanna Klechowitza, jednocześnie uczęszczając do Berufsschule – szkoły zawodowej związanej z tym przedsiębiorstwem.

W latach 1945-1947 Wolniewicz kontynuował naukę w Liceum im. Królowej Jadwigi, gdzie zdał egzaminy maturalne. W międzyczasie opanował kilka języków obcych, takich jak niemiecki, angielski i rosyjski, a także posługiwał się łaciną, francuskim i włoskim.

W latach 1947–1951 studiował na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, gdzie miał zaszczyt uczyć się pod okiem znanych nauczycieli, w tym Tadeusza Czeżowskiego oraz Henryka Elzenberga. W 1951 roku uzyskał tytuł magistra filozofii, a jego praca magisterska, zatytułowana Krytyka subiektywnego idealizmu w «Materializmie i empiriokrytycyzmie» W.I. Lenina, była kierowana przez Czeżowskiego. Po uzyskaniu tytułu, pracował jako zastępca asystenta, a później jako asystent w Katedrze Logiki UMK.

W 1953 roku, z powodu ograniczeń w badaniach filozoficznych, które były efektem stalinizmu, Wolniewicz postanowił porzucić karierę akademicką i podjął pracę w Wydziale W-8 ZiSPO w Poznaniu, a także w Instytucie Budownictwa Wodnego PAN w Gdańsku oraz w Wojewódzkiej Radzie Związków Zawodowych, a dodatkowo w jednym z Państwowych Gospodarstw Rolnych.

Ponownie do świata akademickiego powrócił w 1956 roku, dołączając do Katedry Filozofii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsku. W 1962 roku obronił doktorat z nauk humanistycznych na podstawie rozprawy Semantyka języka potocznego w nowej filozofii Wittgensteina, pisanej pod kierunkiem prof. Czeżowskiego, a recenzowanej przez Izydorę Dąmbską oraz Henryka Elzenberga.

Następnie, w 1963 roku, na zaproszenie Adama Schaffa, Wolniewicz przeniósł się do Katedry Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie habilitował się w 1967 roku na podstawie pracy Studia nad filozofią Wittgensteina, recenzowanej przez uznanych krytyków, w tym Tadeusza Kotarbińskiego i innych. Zajmował stanowisko docenta w Katedrze Filozofii UW, a od 1969 roku kierował Zakładem Filozofii.

W ciągu kolejnych lat zyskał międzynarodowe uznanie, prowadząc wykłady na prestiżowych uczelniach, takich jak Uniwersytet w Chicago, Uniwersytet Bostoński, a także Uniwersytet w Moskwie. W 1972 roku, jako visiting professor, prowadził wykład semestralny z filozofii społecznej na Uniwersytecie Temple w Filadelfii, a w 1975 wygłaszał odczyty na uniwersytetach w Cambridge i Leeds. W 1989 roku przeszedł na emeryturę, a dwa lata później objął kierownictwo Zakładu Filozofii Religii, który prowadził do roku 1998.

Choć przeszedł na emeryturę w 1997 roku, wciąż prowadził zajęcia, jednak Rada Naukowa Wydziału Filozofii i Socjologii UW nie przedłużyła mu umowy o pracę. Wolniewicz odczuwał niezadowolenie wobec decyzji obniżających standardy nauczania, co miało być sprzeczne z jego przekonaniami o potrzebie wysokiego poziomu edukacji. W 2008 roku wrócił na UW, gdzie gościnnie wykładał na temat Wittgensteina.

Działalność publiczna

W 1955 roku Wolniewicz złożył wniosek o przyjęcie do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i stał się jej członkiem w roku 1956, efektywnie pełniąc funkcję I sekretarza Komitetu Uczelnianego PZPR w Gdańsku. Mimo swoich zastrzeżeń wobec rządów Gierka, pozostawał w partii do 1981 roku, a następnie wykładał na Wydziale Filozofii i Socjologii UW do 1998 roku.

W okresie późnych lat 90. XX wieku związał się z sympatykami Radia Maryja, występując na antenie jako komentator wielu wydarzeń społecznych, kulturalnych oraz politycznych. Jego teksty były publikowane w prasie, m.in. w „Nasz Dziennik”, „Najwyższy Czas!” czy „Moja Rodzina”.

W 2004 roku wyrażał swoje stanowisko wobec akcesji Polski do Unii Europejskiej, a w 2005 roku bez powodzenia kandydował do Sejmu z listy Platformy Janusza Korwin-Mikkego w okręgu podwarszawskim. W 2006 roku, współpracując z o. Mieczysławem Krąpcem oraz ks. Czesławem Bartnikiem, zainicjował Społeczny Niezależny Zespół ds. Etyki Mediów, który miał na celu rzetelną informację opinii publicznej o działaniach w mediach mogących zagrażać obyczajności lub swobodzie dyskusji publicznej.

W końcówce 2007 roku, Wolniewicz dołączył do działań zainicjowanych przez Jerzego Roberta Nowaka, profesora WSKSiM, w krytyce książki Strach Jana Tomasza Grossa, poruszającej trudne tematy dotyczące relacji polsko-żydowskich w kontekście II wojny światowej. Uczestniczył w licznych spotkaniach, na których prezentował swoje krytyczne spojrzenie na tę publikację.

W 2009 roku włączył się w działania Komitetu Obrony Dobrego Imienia Polski i Polaków, którego inicjatorem był Jerzy Robert Nowak. Od roku 2014 był aktywny w przygotowywaniu wykładów z zakresu islamu, etyki oraz filozofii dla kanału Głos Racjonalny w serwisie YouTube.

Myśl

Bogusław Wolniewicz był wybitną postacią w dziedzinie filozofii religii i współczesnej. Jego podejście do filozofii skutkowało dystansowaniem się od głównych nurtów, które dominowały w XX wieku. W swojej pracy powoływał się na wizje „wielkich myślicieli”, takich jak Arystoteles, Leibniz, Hume, Kant oraz Wittgenstein. Krytycznie oceniając freudyzm, fenomenologię, postmodernizm czy fundamentalizm religijny, reprezentował podejście analityczne i metafizyczne. Kluczowymi elementami jego filozoficznych rozważań były aksjologiczny absolutyzm w wersji racjonalistycznej oraz metafizyczny pesymizm dotyczący człowieka i społeczeństwa. Choć w początkowej fazie swojej kariery badał marksizm i leninizm, z czasem oddalił się od tych ideologii, jednocześnie twierdząc, że marksizm stanowi ważny aspekt jego filozofii oraz współczesnej kultury europejskiej.

Poglądy metafilozoficzne

Wolniewicz miał jasno określone poglądy na temat natury filozofii, twierdząc, że nie jest ona nauką, ale ma istotny charakter poznawczy. Nawet jeśli nie każda forma wiedzy jest naukowa, różne dziedziny, takie jak historia czy postępowania sądowe, mogą być traktowane jako formy wiedzy. Filozofia stara się wypełnić luki w naszej wiedzy tam, gdzie nauka nie ma jeszcze odpowiedzi. W świecie, gdzie zawirowania społeczne narastają, rola filozofii wciąż rośnie. Uważał, że filozofia wyraża te prawdy, do których może dojść każdy, używając zdrowego rozsądku, co nie przekłada się na odkrycia, lecz na klarowną logiczną strukturę. Współcześnie Wolniewicz zaużał, że kultura filozoficzna jest na skraju kryzysu, krytykując obfitość literatury pozbawionej istotnych idei, określaną przez niego jako „filozoficzna makulatura”. Jego własne podejście opierało się na „filozofii merytorycznej”, dążącej do zrozumienia rzeczywistych problemów epoki.

Teologia

W obszarze myśli teologicznej, Wolniewicz swoje poglądy najpełniej wyraził w artykule „Krytyka teodycei u Bayle’a”. Kontrastował klasyczną teodyceę, która w pojęciu Boga łączyła dobroć oraz wszechmoc z założeniem, że zło jest dziełem ludzkim. Bayle jego zdaniem, w swojej krytyce podważał konieczność zła w świecie, argumentując, że wolność nie musi prowadzić do występków. W celu półka obrony klasycznej teodycei, Wolniewicz wykorzystał pojęcia modalne pochodzące z logiki megarejskiej, by na nowo zdefiniować możliwość. Jego pojmowanie możliwości sugerowało, że klasyczna teodycea wciąż jest logicznie spójna, nie poddając się krytyce Bayle’a.

Aksjologia

Wolniewicz kontynuował i przekształcał idee Henryka Elzenberga, a jego aksjologia została kształtowana w duchu obiektywizmu i racjonalizmu. Aksjologię dzielił na dwie główne kategorie: formalną oraz merytoryczną. Formalne podejście posługiwało się hipotetycznymi sądami o wartościach, z kolei aksjologia merytoryczna operowała kategorycznymi sądami, przypisując wartości określonym obiektom. Wolniewicz dążył do uproszczenia swojego systemu, przeformułowując wszystkie wartości jako część możliwych stanów rzeczy, co ułatwiało ich zrozumienie.

Filozofia kultury i poglądy na chrześcijaństwo

Bogusław Wolniewicz określał siebie jako niewierzącego, choć formalnie przynależał do Kościoła katolickiego. Swoje przekonania precyzował, zaznaczając brak wiary w jakąkolwiek siłę opatrznościową, nie negując jednocześnie istnienia wyższej inteligencji. Nie wierzył w życie po śmierci, przy czym akceptował niektóre elementy xxi-arcie zawarte w 12 artykułach wiary katolickiej. Wolniewicz miał zastrzeżenia wobec Kościoła, jednak dostrzegał w nim i w chrześcijaństwie fundamenty cywilizacji zachodniej, co pociągało za sobą szacunek do tych tradycji.

Filozofia prawa

Refleksja Wolniewicza nad prawem ukazuje jego przynależność do filozofii kultury. Jego podejście kładło nacisk na znaczenie prawa rzymskiego w europejskiej cywilizacji, które według niego opierało się na zasadzie sprawiedliwości, określonej przez Cycerona i Ulpiana: „oddać każdemu, co mu się należy”. W jego interpretacji przestępstwo jako naruszenie moralnego ładu wymagało sprawiedliwej kary. W znacznej mierze krytykował koncepcje kar, które łączyły je z utylitarnymi celami, które nie zgadzały się z rzymską koncepcją sprawiedliwości.

Eutanazja

Wolniewicz, przyglądając się zjawisku eutanazji, uważał, że jest to nieunikniona konsekwencja przełomu biomedycznego. Krytykował katolicki sprzeciw wobec legalizacji, a argumenty za tym stanowiskiem uznawał za mało przekonywujące. Z jego perspektywy, w sytuacjach, gdy życie staje się nie do zniesienia, jednostka powinna mieć prawo do samodzielnej decyzji o zakończeniu egzystencji, z wymogiem, by lekarz jedynie potwierdzał taki stan. Uzasadniał to koniecznością wpisania w procedurę eutanazji odpowiednich wartości moralnych i prawnych, kierując się przede wszystkim wolą samej osoby chorej.

Wpływ

W gronie bezpośrednich uczniów Bogusława Wolniewicza znajdują się jego doktoranci, do których zaliczają się: Zbigniew Musiał, Ulrich Schrade (który zmarł w 2009 roku), a także Beata Witkowska-Maksimczuk. Wśród jego magistrantów warto wymienić Agnieszkę Marię Nogal, Pawła Okołowskiego oraz Klaudiusza Suczyńskiego. Do grona wieloletnich uczestników seminariów Wolniewicza należy Jan Zubelewicz oraz Jędrzej Stanisławek. Wszyscy ci uczniowie kontynuują oraz rozwijają myśli filozoficzne swojego nauczyciela. Na zajęcia do Wolniewicza uczęszczał również Janusz Korwin-Mikke.

Pod wpływem Wolniewicza znajdowali się nie tylko jego najbliżsi uczniowie, ale także wielu wpływowych filozofów oraz logików polskich. Do tych ostatnich należy szczególnie Roman Suszko, który tworzył prace logiczne pod wpływem filozoficznej interpretacji Wittgensteina, formułowanej przez Wolniewicza, zwłaszcza w kontekście jego dzieła „Rzeczy i fakty”. Efektem tej inspiracji jest logika niefregowska, uznawana za jedno z kluczowych osiągnięć w polskiej logice powojennej. Uczniem Suszki był Mieczysław Omyła, który kontynuował prace zarówno w zakresie logiki, jak i ontologii, niejednokrotnie nawiązując do ontologii sytuacji stworzonej przez Wolniewicza. Inspiracje z tej dziedziny można dostrzec także w pracach matematycznych Jana Zygmunta i Jacka Hawranka, dotyczących krat warunkowo rozdzielnych (dystrybutywnych).

Prace Wolniewicza zyskały także uznanie wśród zagranicznych filozofów i logików, co potwierdzają liczne recenzje jego anglojęzycznych publikacji w „Mathematical Review”. Jego obecność w przestrzeni publicznej była wyraźnie odczuwalna, gdyż regularnie występował w prasie codziennej, radiu oraz telewizji. Jego myśli oddziaływały nie tylko na filozofię teoretyczną, w tym na recepcję Wittgensteina w polskiej kulturze, ale i na praktyczne aspekty filozofii, dotyczące bieżących spraw społeczno-obyczajowych.

Krytyka skierowana w stronę Wolniewicza dotyczy głównie jego przekonań dotyczących kwestii społecznych, politycznych i obyczajowych. W szczególności pochodzi ona z kręgów liberalnych oraz lewicowych. W dyskursie publicznym wiele kontrowersji wzbudził jego ekspresyjny styl wypowiedzi, co objawiało się stosowaniem takich terminów jak „półinteligent”, „neokanibalizm” czy „mengelizm”, które Wolniewicz używał w odniesieniu do swoich światopoglądowych przeciwników. Wśród krytyków jego filozofii, którzy na łamach zarówno prasy specjalistycznej, jak i codziennej wyrażali swoje zdanie, można wymienić m.in. Jacka Jadackiego, Jacka Hołówkę i Andrzeja Bogusławskiego.

Odznaczenia

W dniu 11 listopada 1997 roku, na mocy postanowienia prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, Bogusław Wolniewicz został uhonorowany Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. To wyróżnienie przyznano mu „za wybitne zasługi dla nauki polskiej”, co podkreśla jego znaczący wkład w rozwój polskiej myśli naukowej.

Życie prywatne

Bogusław Wolniewicz był synem Henryka, kierownika kancelarii adwokackiej i członka Stronnictwa Narodowego, który zmarł w 1940 roku w KL Sachsenhausen, oraz Marty z d. Rzeźniowskiej, zmarłej w 1979 roku. W 1954 roku pojął za żonę Reginę, znaną jako Nina, z domu Ożga (1931–1991). W ich życiu rodzinnym ważnym momentem był rok 1956, w którym przyszła na świat ich córka, Ewa Wolniewicz-Warska, która później zdobyła tytuł doktora automatyki i robotyki.

Wolniewicz miał także rodzeństwo. Jego brat, Lutosław Wolniewicz, był uznawanym profesorem fizyki teoretycznej. W rodzinie znalazły się również siostra Barbara Wolniewicz-Grzelak (ur. 1933), która uzyskała tytuł doktora psychiatrii, oraz brat Andrzej (ur. 1939), będący inżynierem mechanikiem.

Niestety, w 1994 roku Bogusław Wolniewicz uczestniczył w wypadku drogowym, który miał negatywny wpływ na jego wzrok. Po latach zmagań, zmarł 4 sierpnia 2017 roku, kilka tygodni przed obchodami swoich 90. urodzin. Uroczystości pożegnalne odbyły się 9 sierpnia w Kościele pw. św. Andrzeja Boboli w Warszawie, gdzie odbyła się msza pogrzebowa pod przewodnictwem o. Andrzeja Spławskiego.

Upamiętnienie

Od 2017 roku, strona internetowa poświęcona profesorowi Bogusławowi Wolniewiczowi, pod adresem wolniewicz.org, jest nieprzerwanie prowadzona. Opiekę merytoryczną nad treścią witryny sprawują uznawane autorytety: prof. Zbigniew Musiał, dr hab. Paweł Okołowski, dr Mateusz Pencuła, dr hab. Jan Zubelewicz, dr Ewa Wolniewicz-Warska oraz Lidia Kaźmierczak. Odpowiedzialność za dodawanie wpisów oraz publikowanie materiałów audio-wideo leży w rękach Adama Warskiego, który również koordynuje działalność kont na platformach społecznościowych, takich jak Facebook i X (dawniej Twitter).

W latach 2017–2019, co roku we wrześniu w Teatrze Kamienica w Warszawie odbywał się Wieczór Wolniewiczowski, charakteryzujący się spotkaniami rodziny, uczniów oraz przyjaciół profesora. Było to wydarzenie skupione na wspomnieniach oraz pokazach zdjęć, a także prezentacjach wypowiedzi samego Wolniewicza. Uczestnicy mieli również okazję wysłuchać krótkich prelekcji naukowych. W 2019 roku w wydarzeniu brał udział dyrektor teatru Emilian Kamiński.

W 2020 roku zainaugurowano działalność fundacji Katedra Bogusława Wolniewicza, która jest społeczną organizacją pozarządową o charakterze non-profit. Od momentu swojego powstania, fundacja umożliwia przekazywanie 1% rocznego podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT). Od 2023 roku, darowizny te mogą wynosić już 1,5% podatku. Główne cele fundacji obejmują dbanie o pamięć oraz dobre imię profesora, promocję jego filozoficznych osiągnięć, wspieranie publikacji jego dzieł w Polsce oraz za granicą, jak również wsparcie dla osób i instytucji zajmujących się jego twórczością. Prezesem fundacji jest dr hab. Paweł Okołowski, uczeń prof. Wolniewicza. W skład rady fundacji wchodzą również: dr hab. Zbigniew Musiał, prof. Mieczysław Omyła, prof. Jan Zygmunt, dr hab. Agnieszka Nogal, prof. Tadeusz Bigaj, dr Tomasz Sommer oraz do zarządu: Marcin Pasierbski i dr inż. Ewa Wolniewicz-Warska, córka profesora.

Fundacja cyklicznie organizuje Seminarium Wolniewiczowskie, które odbywa się w czerwcu, wrześniu i październiku od 2021 roku. Spotkania te mają miejsce m.in. na Uniwersytecie Warszawskim i koncentrują się na wybranym co roku temacie związanym z dorobkiem naukowym profesora. Wszystkie wykłady są udostępniane w serwisie YouTube oraz na stronie fundacji. Co roku współorganizatorami są Narodowe Centrum Kultury oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które finansują te inicjatywy.

W 2023 roku zadebiutował film Wolniewicz. Zdanie własne, którego reżyserem jest Tomasz Sommer.

Wybrane pisma

Oto zbiór wybranych prac Bogusława Wolniewicza, który jako filozof wniósł istotny wkład w rozwój myśli krytycznej i refleksji filozoficznej w Polsce. Jego dzieła obejmują:

• „Propedeutyka filozofii: materiały pomocnicze”, współautorstwo z Józefem Grudniem, Warszawa, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1961,
• „Rzeczy i fakty. Wstęp do pierwszej filozofii Ludwika Wittgensteina” (z fragmentem Platońskiego „Teajteta” w nowym przekładzie i z komentarzem Profesora Henryka Elzenberga), Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968,
• „Ontologia sytuacji: podstawy i zastosowania”, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985,
• „Filozofia i wartości: rozprawy i wypowiedzi: z fragmentami pism Tadeusza Kotarbińskiego”, Warszawa, Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, 1993,
• „Filozofia i wartości, 2”, Warszawa, Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, 1998,
• „Logic and metaphysics: studies in Wittgenstein’s ontology of facts”, Warszawa, „Znak, Język, Rzeczywistość”, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, 1999,
• „Filozofia i wartości, 3”, Z fragmentem „Księgi tragizmu” Henryka Elzenberga i jego uwagami o „Dociekaniach” Wittgensteina, Warszawa, Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2003,
• „Ksenofobia i wspólnota”, współautorstwo ze Zbigniewem Musiałem, Kraków, Arcana, 2003,
• „Trzy nurty: racjonalizm – antyracjonalizm – scjentyzm”, współautorstwo ze Zbigniewem Musiałem i Januszem Skarbkiem, Warszawa, Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2006,
• „Zdanie własne – wywiad rzeka”, rozmowa przeprowadzona przez dra Tomasza Sommera, Biblioteka Wolności, 2011,
• „O Polsce i życiu: refleksje filozoficzne i polityczne”, Komorów, Antyk – Marcin Dybowski, 2011,
• „Filozofia i wartości, 4”, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016.

---

Oceń: Bogusław Wolniewicz

---