Samuel Linde

---

Życiorys

Samuel Linde przyszedł na świat w Toruniu jako najmłodszy syn Jana Jacobsena Lindego, który był imigrantem ze Szwecji, majstrem ślusarskim oraz rajcą, oraz Anny Barbary z domu Langenhann. Jego rodzina miała zaszczyt otrzymać polskie szlachectwo już w XVI wieku, co wiązało się z nadaniem herbu Linda. Nobilitacja ta została nadana Mikołajowi de Linde, burgrabiemu i rajcy toruńskiemu, przez sejm polski 10 stycznia 1559. W uznaniu wkładu Lindego w rozwój języka polskiego, jego herb zyskał w 1826 roku dodatkowy wizerunek Słownika Lindego.

Samuel kształcił się w toruńskiej Szkole Nowomiejskiej oraz protestanckim Gimnazjum Akademickim, by później rozpocząć studia w roku 1789 na Uniwersytecie w Lipsku, gdzie studiował teologię oraz filologię. W 1791 roku, po dwuletnich staraniach, zyskał stanowisko lektora języka oraz literatury polskiej. Nadano mu tytuł magistri diplomatici po przedstawieniu rozprawy De solatiis adversus mortis horrores in Platone et Novo Testamento obviis, co umożliwiło mu wykładanie na tej uczelni.

Od jesieni 1792 roku podjął współpracę z przedstawicielami polskiej emigracji w Saksonii, w tym z osobami, które były zwolennikami obalonej konstytucji 3 maja. Tłumaczył m.in. Powrót posła oraz Biblię targowicką Juliana Ursyna Niemcewicza, jak i dzieła wielu innych znanych autorów. Jego tłumaczenia ukazywały się w Lipsku w latach 1792–1794. Kontakty te, mimo trudnej sytuacji politycznej, przyczyniły się do rozwoju jego kariery oraz umocnienia związków z polskością.

Podczas insurekcji kościuszkowskiej, Linde przebywał w Warszawie w gronie zwolenników Ignacego Potockiego oraz Hugona Kołłątaja. Po niepowodzeniu powstania pełnił rolę bibliotekarza Józefa Maksymiliana Ossolińskiego w Wiedniu, gdzie do roku 1803 zbierał materiały leksykograficzne do swojego najważniejszego dzieła – Słownika języka polskiego. W 1800 roku wstąpił do Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, w którym aktywnie działał po 1803 roku.

W roku 1803 objął stanowisko dyrektora Liceum Warszawskiego, które zostało założone przez pruskie władze. Funkcję tę pełnił przez wiele lat, aż do 1831. 1 marca 1804 roku Linde opublikował prospekt Słownika języka polskiego, jednak jego cena była wysoka – 10 dukatów, a na lepszym papierze 12 dukatów. Pozyskiwanie prenumeratorów nie było łatwe, jednak dzięki wsparciu arystokratycznych mecenasów, w tym Adama Kazimierza Czartoryskiego, ostatecznie wydano w latach 1807–1815 sześć tomów tej cennej publikacji w nakładzie 1200 egzemplarzy. Linde kontynuował sprzedaż swojego dzieła do 1847 roku.

Car Aleksander I nabył 98 egzemplarzy Słownika w 1817 roku dla szkół na Litwie i Ukrainie, a także Uniwersytet Wileński podjął działania mające na celu zakupu tego wyjątkowego dzieła, szczególnie z inicjatywy rektora Jana Śniadeckiego. Drugie, uzupełnione wydanie Słownika, wydane staraniem Augusta Bielowskiego, ukazało się w latach 1854–1861 nakładem Ossolineum, a kolejne reprinty ukazały się w 1951 oraz 1994-1995.

„Słownik, będący rezultatem imponującej pracowitości i metodyczności autora, stanowił bardzo poważne i trwałe osiągnięcie naukowe. Objął on ogromny materiał źródłowy, w przytłaczającej mierze zaczerpnięty z druków XVI-XVIII wieku. Największą jego zaletą były liczne przy każdym prawie haśle cytaty z podaniem źródła, mankamentem zaś niezbyt staranny opis bibliograficzny wykorzystanych źródeł, sięganie nieraz do niewłaściwych, późniejszych wydań danych autorów. Cytaty zaś bardzo często były dalekie od wierności.”

Linde był również aktywnym członkiem władz oświatowych Księstwa Warszawskiego, pracując w Izbie Edukacyjnej od 1807 roku oraz Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego do 1833 roku. W latach 1810–1823 pełnił funkcję prezesa Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, a w 1812 roku dołączył do Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. W latach 1816–1818 był wykładowcą na Królewskim Uniwersytecie Warszawskim, a od 1818 roku dyrektorem wyodrębnionej z uczelni Biblioteki Publicznej, której zbiory znacząco wzbogacił o cenne starodruki. W 1831 roku biblioteka ta liczyła ponad 133 tysiące woluminów, co czyniło ją największą biblioteką na ziemiach polskich.

W 1819 roku, Linde zebrał 50 tysięcy woluminów z zamykających swoje zasoby instytucji kościelnych. Był także prezesem Jeneralnego Konsystorza Ewangelicko-Augsburskiego w latach 1828–1837, przewodniczącym Warszawskiego Zboru Ewangelicko-Augsburskiego w latach 1813–1819 oraz deputowanym na sejmy w 1818 i 1820 roku.

Jego prace naukowe po 1815 roku miały spore znaczenie, a wśród nich należy wymienić dzieła takie jak O literaturze rosyjskiej (1815–1816), O Statucie Litewskim ruskim językiem wydanym wiadomością (1816, właściwie 1817) oraz O języku dawnych Prusaków (1822). Z przekładów Lindego największe uznanie zyskały dzieła J. M. Ossolińskiego oraz Mikołaja Griecza. Był na emeryturze i tworzył słownik rosyjsko-polski, jednak nie zdążył go ukończyć. Praca ta wzbudzała zainteresowanie wśród rosyjskich władz, jednak zyskała również krytykę rosyjskich naukowców.

W 1826 roku Samuel Linde uzyskał dziedziczne szlachectwo oraz herb Słownik. Został odznaczony Orderem Świętego Stanisława II klasy w 1818 roku oraz III klasy w 1815 roku. W sposób wyjątkowy uhonorowano go także Orderem Św. Włodzimierza III klasy nadanym przez carów Aleksandra I i Mikołaja I. W 1816 roku otrzymał złoty medal od społeczeństwa za jego Słownik języka polskiego, a w 1842 roku z okazji jubileuszu wręczono mu złoty medal od władz Królestwa Polskiego. W 1844 roku, w dowód uznania, został Honorowym Obywatelem Torunia.

Po swojej śmierci został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie (aleja 1, nr 12).

Rodzina

Samuel Linde miał w swoim życiu dwie żony, z których obie odegrały znaczącą rolę w jego historii rodzinnej. Pierwszą z nich była Ludwika Bürger, urodzona w 1786 roku, która wzięła ślub z Lindem w 1804 roku. Córka warszawskiego kupca, zmarła w 1823 roku. Drugą żoną była Ludwika Aleksandra Nussbaum, Szwajcarka, znana z bliskiej przyjaźni z rodziną Chopinów, z którą Linde dzielił swoje życie aż do 1836 roku, kiedy to zmarła.

W rodzinie Lindów przyszło na świat dwanaścioro dzieci, jednak tragicznie osiem z nich odeszło w dzieciństwie. Pozostałe córki to:

• Ludwika Dominika Eleonora (1815–1900), która została żoną warszawskiego budowniczego Józefa Góreckiego. Była fundatorką stypendium im. S. B. Lindego, co podkreśla jej zaangażowanie w edukację i wsparcie dla innych.
• Anna Zofia Leona (1820–1871), żona aptekarza z Radomia, Ksawerego Brandta, która zapewne również weszła w życie rodziny Linde z własną historią i tradycjami.
• Ludwika Emilia Izabela (1826–1857), żona znanego pastora, ks. Leopolda Otta, co pokazuje jak rodzina Lindów łączyła się z postaciami znaczącymi w ówczesnym społeczeństwie.
• Józefa Tekla (1831–1896), która wyszła za mąż za Mateusza Maurycego Karasowskiego, utalentowanego muzyka i autora pierwszej monografii o Fryderyku Chopinie, co pokazuje, jak silnie rodzina związana była ze światem sztuki.

Twórczość

Samuel Bogumił Linde jest uważany za jednego z najważniejszych przedstawicieli polskiej językoznawczej i literackiej sztuki. W swojej pracy stworzył wiele istotnych dzieł, które miały znaczący wpływ na rozwój polskiego słownictwa i etymologii.

Ważniejsze dzieła (chronologicznie)

• W swoim pierwszym istotnym dziele o tytule De solatiis adversvs mortis horrores in Platone et Novo Testamento obviis commentatio, z 1792 roku, Linde zaprezentował swoje dociekania związane z filozofią i teologią, które miały solidne podstawy w myśli chrześcijańskiej,
• W 1804 roku opublikował Praenumerations-Anzeige meines Wörterbuchs der Polnischen Sprache, który stanowił wstęp do jego późniejszego słownika,
• W kolejnych latach ukazały się Prawidła etymologii przystosowane do języka polskiego, “Na publiczny popis uczniów Królewskiego Liceum Warszawskiego” wydane po raz pierwszy w 1806 roku,
• Nie można pominąć Słownika języka polskiego, wydawanego w latach 1807-1814, który stał się fundamentem dla późniejszych edycji i jest dostępny teraz w formie cyfrowej w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej KPBC,
• Dokument jego przemyśleń to Uwagi… nad programem historii Polski, napisany w 1809 roku, zainaugurowany przez Aleksandra Kraushara w 1902 roku,
• Odsłonił również swoją wizję literatury w dziele O literaturze słowiańsko-rosyjskiej, opublikowanym w “Pamiętniku Warszawskim” w latach 1815-1816.
• Kolejne znane prace to O języku dawnych Prusaków, które ukazały się w 1822 roku i Słownik porównawczy języków słowiańskich w 1845 roku, któremu towarzyszyła publikacja całego dzieła,
• Warto też wspomnieć o rękopisach takich jak Bibliotheca Polona i Podział historii Polski na okresy.

Artykuły Linde były publikowane w renomowanych czasopismach takich jak “Gazeta Poranna” oraz „Na publiczny popis uczniów Królewskiego Liceum Warszawskiego”, a także w “Pamiętniku Warszawskim” i “Rocznika Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk”.

Przekłady

• W 1792 roku przetłumaczył dzieło Die Rückkehr des Reichstagsgesandten autorstwa J. U. Niemcewicza,
• W 1793 roku ukazała się publikacja Reise eines Polens durch die Moldau nach der Türkei autorstwa J. Mikoszy,
• Jednym z jego ważniejszych przekładów jest Vom Entstehen und Untergange der polnischen Konstitution vom 3ten May 1791, współautorstwa z J. U. Niemcewiczem i innymi, wydanym w dwóch częściach,
• W 1793 roku Linde zajął się także tłumaczeniem Bruchstück der targowitscher Bibel Felixa Potockiego,
• Kolejny jego przekład to praca Vinzent Kadlubek J. M. Ossolińskiego z 1822 roku,
• W 1823 roku opublikował Rys historyczny literatury rosyjskiej M. Griecz.

Prace edytorskie

• W 1819 roku zredagował Janociana, sive clarorum atque illustrium Poloniae auctorum maecenatumque memoriae miscellae, t. 3,

Inne publikacje

• W 1823 roku ukazała się jego autobiografia, przygotowana przez Mariana Ptaszyka,
• Dodatkowo, w tym samym roku, wydano Eine biographische Skizze w Wiedniu,
• Pozostałe istotne publikacje to Nähere Nachricht von dem versprochenen Polnisch-Deutschen und Deutsch-Polnischen Handwörterbuche z 1797 roku i Nachtrag zu der, in der 41sten Numer des Intelligenzblattes der A. L. Z. z 1798 roku,
• Wśród jego pozostawionych śladów znajduje się także Relacya Samuela Bogumiła Lindego z „podróży książkowej” po ziemi sieradzkiej, opublikowana w Sieradzu w 1993 roku.

Listy i materiały

• W archiwach znajdują się listy do J. M. Ossolińskiego z lat 1799 i 1804, oraz korespondencja z A. K. Czartoryskim z lat 1801–1804,
• Zachowały się także jego listy do H. Kołłątaja z lat 1803 i różne pisma urzędowe, które tworzył jako dyrektor bibliotek publicznych,
• Listy do S. K. Potockiego oraz rękopisy związane z jego działalnością,
• Wielu znanych współczesnych mu osobistości odpowiadało na jego korespondencję, jak na przykład F. K. Dmochowski czy J. Dobrovskiego ze swoimi listami,
• Źródła książkowe z jego spuścizny, w tym materiały dotyczące edukacji i prac edytorskich, wciąż są badane i analizowane przez historyków.

Upamiętnienie

W Toruniu na cześć Samuela Bogumiła Lindego nazwana została ulica jego imienia, a on sam jest również patronem III Liceum Ogólnokształcącego. To nie jedyne miejsca, gdzie można znaleźć upamiętnienie tej wybitnej postaci. W Krakowie, Szczecinie, Kielcach oraz Gliwicach również istnieją ulice noszące jego imię.

Dodatkowo, w Warszawie, na terenie dzielnicy Bielany, od 1961 roku znajduje się ulica poświęcona Samuelowi Linde.

---

Oceń: Samuel Linde

---