Cmentarz św. Jerzego w Toruniu

---

Historia

Cmentarz św. Jerzego w Toruniu powstał 18 lutego 1811 roku. Był to wynik konieczności przeniesienia wcześniejszego cmentarza św. Jerzego, który musiał ustąpić miejsca wojsku. Tego samego dnia, na Chełmińskim Przedmieściu, dokonano sprzedaży parceli przez toruńskiego notariusza, Johannena Gottlieba Bonusa, na rzecz obywatela, Christiana Witta. Parcela miała około 1,5 ha i charakteryzowała się prostokątnym kształtem, z dłuższym bokiem mierzącym 155 metrów. Oprócz tej transakcji, tego samego dnia zawarto również drugi kontrakt, formalizujący istnienie nowego cmentarza. Pierwsze pochówki odbyły się 13 czerwca 1811 roku.

Prawo do korzystania z cmentarza uzyskała ewangelicka gmina św. Jerzego oraz katolicka parafia św. Janów, która, w przeciwieństwie do innych, nie otrzymała zgody na założenie własnego miejsca pochówku. Przez pierwsze lata cmentarz był wspólnie użytkowany przez oba te podmioty bez podziału na religię. Jednak nr połowy XIX wieku, w wyniku sporów, zdecydowano o podziale terenu oraz wprowadzeniu nowych zasad administracyjnych cmentarza. W grudniu 1852 roku gmina św. Jerzego straciła wyłączność w zarządzaniu cmentarzem, a rok później do tego procesu dołączyła staromiejska gmina ewangelicka. W tym samym okresie również parafia Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny zaczęła korzystać z tego miejsca.

Cmentarz znacznie się powiększył w ciągu XIX wieku, co nie stanowiło problemu ze względu na niewielką zabudowę w okolicy oraz nieużytki. Obszar cmentarza zyskiwał na wielkości dzięki darowiznom od Rady Miejskiej oraz zakupowi terenów od prywatnych właścicieli. Pod koniec XIX stulecia rozważano możliwość utworzenia nowego cmentarza w sąsiedztwie istniejącego, jednak zrezygnowano z tych planów z uwagi na brak odpowiedniego gruntu. Cmentarz kontynuował swoje rozszerzanie na północ, a 7 lipca 1890 roku uporządkowano kwestie prawne dotyczące gruntów.

W XIX wieku cmentarz św. Jerzego stał się znany jako najbardziej prestiżowy z toruńskich cmentarzy. Na przełomie lat 1901 i 1902 toruńscy baptyści złożyli prośbę do Magistratu o przyznanie im działki, co zakończyło się pozytywnym wynikiem i przyznaniem im działki o powierzchni 18 arów w 1903 roku. W latach pięćdziesiątych XX wieku cmentarz zaczął być określany jako katolicki cmentarz parafialny przy ul. Konstantego Ildelfonsa Gałczyńskiego.

1 listopada 2003 roku zainicjowano pierwszą kwestę mającą na celu ratowanie najstarszych nagrobków na cmentarzu. Akcja była zainicjowana przez Towarzystwo Miłośników Torunia. Zebrane fundusze pozwoliły na odnowę nagrobków Władysława Szumana oraz Mariana Sydowa. Rok później odrestaurowano nagrobki Johanna Ephraima Wessela i Mariana Dörffera. Po 2004 roku zdecydowano się na coroczne organizowanie kwest. 1 listopada 2021 roku zebrano 17 tys. złotych, które przeznaczono na renowację nagrobka rodziny Landgraf.

W latach 2004-2005 Towarzystwo Miłośników Torunia oraz Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu podjęli się ambitnego zadania skatalogowania nagrobków, co zaowocowało zinwentaryzowaniem około 300 mogił.

Groby

Na cmentarzu św. Jerzego w Toruniu zachowało się zaledwie kilka grobów, które datowane są na okres przed 1920 rokiem. W szczególności warto wspomnieć o steli, która pierwotnie została wystawiona w 1738 roku dla Johanna Georga Totza. Pomnik ten, który znajdował się na starym cmentarzu, został przeniesiony w 1823 roku, jednak niestety usunięto go pod koniec lat 70. XX wieku.

Jednym z najstarszych, które przetrwały do dziś, jest nagrobek kupca Johanna Ephraima Wessela, który zmarł 25 sierpnia 1817 roku. W otoczeniu jego grobu znajdują się także inne mogiły, które powstały w latach 40. XIX wieku. Ważnym elementem historii tego miejsca są również płyty nagrobne Amalii Hirsch (zmarłej w 1844 roku) oraz Wilhelma Diestela (zmarłego w 1851 roku).

Większość grobów niemieckich na cmentarzu została niestety skompletowana zniszczeniem w okresie międzywojennym, szczególnie po znacznym odpływie ludności niemieckiej po powrocie Torunia do Polski. Dalsze zniszczenia miały miejsce po 1945 roku. Jednak w części katolickiej cmentarza znajduje się krzyż na mogile kapitana Żernickiego, który brał udział w powstaniu listopadowym i zmarł w 1836 roku. W północnej części cmentarza można znaleźć groby, które powstały po 1945 roku.

Pochowani

Na Cmentarzu św. Jerzego w Toruniu spoczywają liczni notable oraz osoby związane z wiedzą i kulturą. Do grona tych, które znalazły tu wieczny spoczynek, należy między innymi Stanisław Balcerzyk (1932–2005) – uznawany matematyk, profesor związany z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu (UMK).

Wśród pochowanych można tu znaleźć również znaczące postacie, takie jak Józef Buszczyński (1823–1887) – drukarz oraz wydawca, a także jego syn, Sylwester Buszczyński (1855–1940), który także był drukarzem i wydawcą. Kolejnym wybitnym przedstawicielem świata nauki jest Władysław Dziewulski (1878–1962) – znany astronom i twórca Obserwatorium Astronomicznego UMK w Piwnicach.

Na liście pochowanych są także: Zygmunt Gardzielewski (1914–2001), którego osiągnięcia w dziedzinie grafiki i bibliografii są nieocenione, oraz Karol Górski (1903–1988), badacz historii Pomorza, profesor nauk humanistycznych. Warto wspomnieć o Marianie Gumowskim (1881–1974), który jako numizmatyk również był profesorem na UMK.

Nie sposób pominąć Jerzego Hoppena (1891–1969), malarza i historyka sztuki, oraz Janinę Hurynowicz (1894–1967), uznaną neurofizjolog. Artur Hutnikiewicz (1916–2005) był wybitnym historykiem, teoretykiem literatury, a Roman Jakimowicz (1889–1951) został zapamiętany jako archeolog i muzeolog badający wczesne średniowiecze Polski, będący profesorem UMK.

Kolejny interesujący grób należy do Bronisława Jamontta (1886–1957) – malarza o zasługach artystycznych, oraz Heleny Kawczyńskiej-Steinbornowej, działaczki kulturalno-oświatowej. Ludwik Kolankowski (1882–1956), pierwszy rektor UMK i wybitny historyk, również znajduje się wśród pochowanych.

Nie można zapomnieć o Theodorze Eduardzie Körnerze (1810–1891), burmistrzu Torunia, ani o Mieczysławie Limanowskim (1876–1948), geologu oraz profesorze UMK. Ryszard Mienicki (1886–1956) był badaczem dziejów Europy Wschodniej. Na cmentarzu spoczywa także Tadeusz Petrykowski (1921–1983), który był prozaikiem oraz dramatopisarzem.

Inne ważne postacie to Jan Prüffer (1890–1959) – zoolog, Kazimierz Przybyszewski (1937–2013) – biograf oraz emerytowany kustosz Sekcji Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, a także Stefan Srebrny (1890–1962) – filolog klasyczny, Otton Steinborn (1868–1936) – burmistrz Torunia oraz Marian Sydow (1890–1948) – regionalista pomorski.

Leon Szuman (1852–1920), lekarz i działacz Towarzystwa Naukowego w Toruniu, pozostawił swoje ślady w historii, podobnie jak Wanda Szuman (1890–1994), córka Leona, pedagoga i działaczki charytatywnej.

Leonard Torwirt (1912–1967), malarz i konserwator zabytków, a Karol Wiktor Zawodziński (1890–1949), krytyk i teoretyk literatury slawistycznej, również mają swoje miejsce na tym cmentarzu. Wybitną postacią jest tu także Elżbieta Zawacka (1909–2009), znana jako kurierka Komendy Głównej Armii Krajowej, jedyna kobieta wśród Cichociemnych, która jako druga Polka w historii Wojska Polskiego uzyskała stopień generała brygady.

Na cmentarzu spoczywa Ignacy Zelek (1894–1961), artysta rzeźbiarz, malarz, oraz Maria Znamierowska-Prüfferowa (1898–1990), etnograf i twórca Muzeum Etnograficznego i Skansenu w Toruniu, które nosi jej imię.

W tym historycznym miejscu pochowany jest również Bogumil Goltz (1801–1870), niemiecki pisarz i poeta, jednak jego grób niestety nie dotrwał do naszych czasów.

---

Oceń: Cmentarz św. Jerzego w Toruniu

---