Elżbieta Zawacka, znana także pod różnymi pseudonimami jak „Zelma”, „Zo”, czy „Sulica”, to postać o niezwykłej karierze. Urodziła się 19 marca 1909 roku w Toruniu i zmarła tamże 10 stycznia 2009 roku. Była to nie tylko kurierka Komendy Głównej Armii Krajowej, lecz także uznana po wojnie za cichociemną. Jej dokonania obejmują również role profesora nauk humanistycznych, generała brygady oraz działaczki społecznej i niepodległościowej. Z wykształcenia była matematykiem, co podkreśla jej wszechstronność oraz intelektualne przygotowanie.
W latach 30. Zawacka pełniła funkcję instruktorki Przysposobienia Wojskowego Kobiet, a także komendantki rejonu śląskiego. Po wybuchu II wojny światowej, rozpoczęła służbę w Służbie Zwycięstwa Polski, a następnie w Związku Walki Zbrojnej, przemianowanym później na Armię Krajową. Od 1941 roku działała w Oddziale Łączności Konspiracyjnej Komendy Głównej, gdzie jej determinacja i umiejętności przyniosły znaczące rezultaty.
W 1943 roku była emisariuszką Komendy Głównej Armii Krajowej w Oddziale VI (Specjalnym) Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie, a po powrocie do Polski powróciła do pracy w KG AK. Niestety, w okresie stalinizmu została uwięziona, co jednak nie zdołało zatrzymać jej zaangażowania w działania niepodległościowe. W 1990 roku była inicjatorką oraz współzałożycielką Fundacji „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej”, która ma na celu dokumentowanie i upamiętnianie historii żołnierzy Armii Krajowej.
Elżbieta Zawacka została odznaczona wieloma wyróżnieniami, w tym Orderem Orła Białego w 1995 roku, a w 2006 roku otrzymała stopień generała brygady. Jej znajomość języków obcych, w tym niemieckiego, oraz ukończony kurs spadochronowy, świadczą o jej wielkiej determinacji i umiejętnościach. Niestety, nie przyznano jej Znaku Spadochronowego, co pozostało nieco kontrowersyjne względem jej osiągnięć.
Życiorys
Rodzina
Elżbieta Magdalena Zawacka przyszła na świat 19 marca 1909 roku w Toruniu. Jej ojcem był Władysław Zawacki, pracujący w sądzie jako kancelista, który wcześniej służył w pruskiej armii, natomiast matką Marianna Nowak. Mokrym miejscu zamieszkania powodowała, że rodzina była inwigilowana przez władze pruskie. Elżbieta miała liczne rodzeństwo: siostry Mariannę Martę, Klarę Katarzynę oraz braci Jana Leona Władysława, Alfonsa Jerzego, Egona Konstantego i Eryka, który zmarł jako niemowlę.
Edukacja
Elżbieta rozpoczęła naukę w 1915 roku w niemieckiej Szkole Średniej dla Dziewcząt w Toruniu. Zmieniająca się sytuacja polityczna i przyłączenie miasta do Polski w 1920 roku umożliwiły jej obserwację przybycia wojsk Hallera. W latach 20. zaczęła uczęszczać do Polskiego Gimnazjum Żeńskiego, gdzie zaczęła interesować się sprawami politycznymi i była zwolenniczką Hallera. Marzyła o studiach na Politechnice Gdańskiej, ale ostatecznie wybrała Uniwersytet Poznański ze względów finansowych.
Przysposobienie Wojskowe Kobiet
W okresie studiów Zawacka związała się z Przysposobieniem Wojskowym Kobiet (PWK), organizacją, która miała na celu przygotowanie kobiet do obrony kraju. Podczas pracy w harcerstwie uczyła się między innymi terenoznawstwa oraz jeździectwa. Wkrótce zaczęła organizować hufce i odgrywać rolę adiutantki podczas obozów szkoleniowych.
II wojna światowa
Kampania wrześniowa
Podczas wybuchu wojny Zawacka pełniła funkcję w konspiracyjnym Pogotowiu PWK, co później wiązało się z jej udziałem w obronie Lwowa. W obliczu niemieckiego zagrożenia parała się ewakuacją cywilów ze Śląska, a po kapitulacji Lwowa udała się do Torunia odbudowując kontakt z rodziną.
W konspiracji na Śląsku
Do konspiracji włączyła się w Warszawie, po czym wróciła na Śląsk, aby utworzyć pierwszą komórkę Służby Zwycięstwu Polski. Pomimo niebezpieczeństw, budowała struktury ZWZ, założyła liczne punkty kontaktowe i zaangażowała wielu dawnych członków PWK.
„Zagroda”
Po uzyskaniu przydziału do „Zagrody” podjęła się zadania organizacji tras kurierskich. Jej misją było usprawnienie komunikacji między krajem a zagranicą, a także organizowanie przerzutów ludzi i informacji.
Organizacja Referatu Wojskowej Służby Kobiet Komendy Okręgu Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej Śląsk
Na Śląsku Zawacka, pod pseudonimem „Sulica”, skoncentrowała się na organizacji siatki WSK. Niestety, w 1942 roku po aresztowaniu kluczowej współpracowniczki, zmuszona była porzucić te działania z powodu ścigania przez gestapo.
Tajne nauczanie
Jeszcze w 1939 roku, na Śląsku, rozpoczęła zaangażowanie w tajne nauczanie, które później kontynuowała w Warszawie, współpracując z Tajną Organizacją Nauczycielską.
Misja do Londynu
Zawacka została wybrana jako emisariuszka do Londynu, gdzie miała wpłynąć na poprawę łączności z Polską. Pomimo trudności podczas pierwszej misji, udało jej się dotrzeć do Anglii, gdzie uczestniczyła w rozmowach na temat wojennego statusu kobiet.
Powrót do Polski
Do Polski wróciła samolotem we wrześniu 1943 roku, lądując po skoku spadochronowym w ramach operacji „Neon 4”. Działała jako kurierka, omijając ostatecznie aresztowanie ze strony okupanta.
Powstanie warszawskie
W powstaniu warszawskim skierowana do Szefostwa WSK, kierowała mobilizacją i koordynowaniem żeńskiej sieci łączności. Jej działalność nie ograniczała się tylko do obszaru Śródmieściu, gdzie niosła pomoc rannym i zajmowała się organizacją akcji zbrojnych.
Ostatnie miesiące wojny
Ostatnie miesiące wojny spędziła w Krakowie, organizując trasy kurierskie do Szwajcarii. Po zakończeniu działań wojennych, kontynuowała działalność konspiracyjną, współpracując z władzami Delegatury Sił Zbrojnych czy Zrzeszeniem „Wolność i Niezawisłość”.
Prześladowania ze strony Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa
Po wojnie doświadczyła prześladowań ze strony służb bezpieczeństwa. Aresztowana w 1951 roku na zlecenie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, skazana za rzekomą współpracę szpiegowską, spędziła lata w więzieniach. Po przebytych procesach, w trakcie których stosowano przeciw niej różnorodne zarzuty, została zwolniona w 1955 roku.
Praca dydaktyczna, naukowa i społeczna w okresie komunistycznym
Po powrocie z więzienia Władz Zawacka kontynuowała działalność edukacyjną. Pracując w Uniwersytet Gdański oraz cieszyła się dodatkowymi zadaniami akademickimi, w tym pracą w Gdańskim Towarzystwie Naukowym. Wkładała ogromny wysiłek w badania z zakresu kształcenia dorosłych.
Ostatnie lata życia
Działalność społeczna
Aktywnie współdziałała z „Solidarnością”, angażując się w różnego rodzaju inicjatywy upamiętniające AK oraz kulturę pamięci. Uczestniczyła w tajnych spotkaniach z działaczami opozycyjnymi, promowała wiedzę o Polskim Państwie Podziemnym.
Fundacja „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej”
Stworzyła Fundację „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej”, mając na celu gromadzenie świadectw i dokumentów o AK oraz wspieranie działań edukacyjnych na temat konspiracji wojennej.
Tytuł profesorski
W uznaniu za włożony wkład w edukację i działania naukowe, Elżbiecie Zawackiej w 1996 roku nadano tytuł profesora, co potwierdziło jej znaczenie w naukowym środowisku polskim.
Honory
Za swoje zasługi wielokrotnie odznaczana i doceniana, m.in. jako Honorowy Obywatel Torunia, w 2006 roku otrzymała stopień generała brygady, czym uhonorowano jej zasługi wojenne i pokojowe działania edukacyjne.
Śmierć
Elżbieta Zawacka, mimo poważnych problemów zdrowotnych, takich jak choroby serca, nadal była aktywna intelektualnie aż do swojej śmierci 10 stycznia 2009 roku. Pozostawiła po sobie trwały ślad w dziedzictwie polskiej niepodległości poprzez działalność fundacji i wspieranie zachowywania pamięci o historii AK. Została pochowana na cmentarzu katolicko-ewangelickim przy ul. Gałczyńskiego w Toruniu.
Upamiętnienie
Imię generał brygady prof. Elżbiety Zawackiej zostało uhonorowane w wielu instytucjach oraz miejscach, co świadczy o jej znaczeniu w historii Polski. Wśród tych miejsc znajduje się Biblioteka Pedagogiczna w Toruniu, która przyjęła to imię w 2009 roku. Oprócz niej, imię generał nosi również Szkoła Podstawowa nr 27 w Toruniu oraz Zespół Szkół Ekonomicznych w Toruniu, który uczcił ją 19 marca 2010 roku. Dodatkowo, Region Wsparcia Teleinformatycznego w Bydgoszczy oraz Jednostka Strzelecka 1909 nadały jej imię, by zachować pamięć o jej osiągnięciach.
Most drogowy na Wiśle w Toruniu, który oddano do użytku 9 grudnia 2013 roku, także nosi imię generał Elżbiety Zawackiej. Podczas ceremonii otwarcia, na jednym z przęseł zamontowano płaskorzeźbę, która upamiętnia jej postać.
W 2014 roku, dzięki Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej oraz Oficynie Wydawniczej „Rytm”, ukazała się biografia pt. Cichociemna. Generał Elżbieta Zawacka 1909-2009, napisana przez Katarzynę Minczykowską, która przez wiele lat współpracowała z Zawacką.
Na podstawie decyzji Ministra Obrony Narodowej Nr 134/MON z dnia 4 października 2018 roku, Regionalne Centrum Informatyki w Bydgoszczy także przyjęło Elżbietę Zawacką ps. „Zo” jako swojego patrona.
Elżbieta Zawacka jest również patronką Wojewódzkiego Konkursu „Oni tworzyli naszą historię”, który organizowany jest przez Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Bibliotekę Pedagogiczną im. gen. bryg. prof. Elżbiety Zawackiej w Toruniu, Kuratorium Oświaty w Bydgoszczy, Fundację Generał Elżbiety Zawackiej, Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz Wojskową Służbę Polek w Toruniu.
W filmie
O dorobku Elżbiety Zawackiej powstało kilka filmów dokumentalnych, które ukazują jej życie i działalność:
- Mój pseudonim „Zo”, z 1986 roku, w reżyserii Włodzimierza Stępińskiego,
- Losy, z 1988 roku, w reżyserii Włodzimierza Stępińskiego,
- Elżbieta Zawacka. Miałam szczęśliwe życie, z 2005 roku, w reżyserii Marka Widarskiego.
Odznaczenia (lista niepełna)
Elżbieta Zawacka, wybitna postać historyczna, była odznaczona wieloma prestiżowymi medalami i odznaczeniami za swoją odwagę oraz zasługi. Oto lista jej nagród:
- Order Orła Białego (1995),
- Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari (dwukrotnie: 10 września 1943 i 2 października 1944),
- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1993),
- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1990),
- Krzyż Walecznych (pięciokrotnie: luty 1941, luty 1942, trzykrotnie 1943, od marca do maja),
- Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami (1944),
- Krzyż Wolności i Solidarności (pośmiertnie, 2017),
- Medal Wojska (czterokrotnie 1970),
- Krzyż Armii Krajowej (1970),
- Krzyż Czynu Bojowego PSZnZ (1991),
- Medal „Pro Memoria” (2005),
- Odznaka Honorowa za Zasługi dla Województwa Kujawsko-Pomorskiego (2009),
- Znak Spadochronowy Armii Krajowej (1954),
- Krzyż Obrony Lwowa (1981),
- Medal „Polonia Mater Nostra Est” (1997).
Pozostali ludzie w kategorii "Wojsko i służby mundurowe":
Dariusz Skorupka | Barbara Kieżun | Wiktor Komorowski (powstaniec warszawski) | Edward Hyra | Werner Henke | Zenon Marcinkowski | Roman Wilczek | Zdzisław Graczyk | Krzysztof Mitręga | Marek Mecherzyński | Bernard Rygielski | Mariusz Mięsikowski | Mieczysław Miłosz | Bolesław Hozakowski | Anna Zakrzewska | Stanisław Findeisen | Franciszek Perl | Benedykt Porożyński | Kazimierz Smentek | Zbigniew KicińskiOceń: Elżbieta Zawacka