Fort VII Twierdzy Toruń

---

Historia

Utworzenie fortu

Fort VII, zbudowany w latach 1880–1883, został zaplanowany w formie pięciokąta i stanowił ostatni główny element systemu obronnego twierdzy toruńskiej. W trakcie budowy wprowadzono istotne zmiany w oryginalnym projekcie, które obejmowały m.in. przeniesienie prochowni do magazynu przy głównym wjeździe do fortu, duże dwukondygnacyjne koszary oraz rezygnację z bardziej złożonych umocnień wałowych. W obiekcie nie zastosowano chodników ze strzelnicami, co stanowiło innowację jak na tamte czasy. Fort był zabezpieczony bramą główną oraz mostem zwodzonym wykonanym z żelaza. Całkowity koszt jego budowy wyniósł 2 410 568 marek niemieckich.

Na koniec XIX wieku fort przeszedł gruntowną modernizację, co pozwoliło na skuteczną obronę przed działami kal. 150 mm. Kiedy uległy zmianie warunki militarne, podziemne murowane obiekty fortu zostały wzmocnione metrową warstwą betonu, a przestrzenie mieszkalne wzbogacono o pancerne okiennice. Równocześnie fort zyskał nowe przeznaczenie, stając się strategicznym punktem dla piechoty, a w 1911 roku został lepiej wkomponowany w otaczający krajobraz dzięki dodatkowym nasadzeniom roślinnym oraz ogrodzeniu drutem kolczastym. W 1898 roku fort został również podłączony do sieci elektrycznej, eliminując tym samym użycie lamp naftowych. Jako kluczowy fort zachodniego odcinka obrony miasta, jego dziewiątka armatochał została przystosowana do rażenia celów w okolicy miejscowości Olek. Załogę fortu stanowiły dwa bataliony, w tym artyleria oraz batalion piechoty, które rozlokowano w 36 pomieszczeniach mieszkalnych.

Okres międzywojenny

Po zakończeniu I wojny światowej, w 1920 roku, fort doznał znacznych zniszczeń, które spowodowały działania niemieckiego wojska. W obiekcie zorganizowano szpital weneryczny, a następnie przekształcono fort w koszary oraz magazyny. Ograniczono się jednak jedynie do podstawowych prac remontowych: wymiany instalacji elektrycznej oraz odmalowania wyjść i ogrodzenia, zaniedbując wszelkie inne niezbędne renowacje.

Obóz dla internowanych w Forcie VII

Około 15 października 1939 roku na terenie fortu niemiecka administracja utworzyła oboz dla internowanych osób cywilnych, znany jako Internierungslager. Na początku straż obozowa składała się z żołnierzy Wehrmachtu, lecz z czasem władze SS i policji uzyskały nieograniczony dostęp do obozu. Już 26 października oboz stał się pod kontrolą paramilitarnego Selbstschutz, którego komendantem mianowano Karla Friedricha Straussa, a jego zastępcą został Bronisław Schönborn.

Do obozu jako pierwsi trafili polscy więźniowie z toruńskiego więzienia przy ul. Piekary 53, popularnie zwanym „Okrąglakiem”. Po 17 października liczba internowanych gwałtownie wzrosła – nowo przybyli w większej liczbie znajdowali się w kazamatach fortu, a ich liczba wahała się od 600 do 1200 osób aresztowanych podczas akcji mającej na celu wyłapanie „polskich elementów niepewnych politycznie”. Z czasem do obozu kierowano także więźniów Selbstschutzu oraz kolejne osoby z okolicznych powiatów, w rezultacie fort VII stał się centralnym miejscem dla całego Inspektoratu II Selbstschutzu. Polscy badacze oceniają, że w tym czasie przetrzymywano w fortach między 700 a nawet 1500 osób, a Konrad Ciechanowski szacuje całkowitą liczbę więźniów, którzy przez fort przeszli, na około 3000 ludzi.

Niestety, warunki bytowe w obozie były tragiczne. W celach, które powinny pomieścić od 6 do 12 osób, zmuszeni byli przebywać od 50 do 80 więźniów. Jako posłania służyła im jedynie słoma, a za pokrycie mieli swoje płaszcze. Sytuacja w celach żeńskich była nieco lepsza, ale również nieodpowiednia. Fatalne warunki sanitarno-epidemiologiczne skutkowały rosnącą liczbą zarażeń wszawicą oraz świerzbem. Wyżywienie było dramatycznie niewystarczające – tygodniowy jadłospis obejmował jedynie skromne posiłki, a więźniowie często zmagali się z głodem, ratując się jedynie paczkami nadsyłanymi przez bliskich. Obóz taki jak ten nierzadko był miejscem brutalnych traktowań, a komendant Strauss szczególnie wyróżniał się brutalnością w stosunku do osadzonych.

Komisja, którą utworzono w obozie, składająca się z członków Gestapo oraz Selbstschutzu, decydowała o losie więźniów na podstawie brutalnych przesłuchań i zebranych kwestionariuszy. W wyniku kolejnych akcji terroru między 28 października a 6 grudnia 1939 roku, zaledwie w ciągu kilku tygodni, co najmniej 600 więźniów zostało rozstrzelanych w pobliskim lesie Barbarka. Po zakończeniu formalnego istnienia Selbstschutzu, które miało miejsce 26 listopada, takie masowe egzekucje ustały, ustępując miejsca deportacjom do obozów koncentracyjnych. Więźniowie z chełmińskiego i wąbrzeskiego powiatu, którzy trafili do fortu po rozwiązaniu Selbstschutzu, uniknęli śmierci w czasie działań. Transport więźniów w liczbie około 100-200 osób skierowano 8 stycznia 1940 roku do obozu przejściowego w Gdańskim Nowym Porcie, a następnie zostali oni przekierowani do KL Stutthof. Fort, sygnalizując swój tragiczny koniec, opustoszał 10 stycznia 1940 roku, a pod koniec stycznia internowanie zostało przeniesione do Fortu VIII, gdzie funkcjonowało do całkowitej likwidacji w lipcu 1940 roku.

Po 1945 roku

Po zakończeniu II wojny światowej fort został przekształcony na rozlewnię wina. W 1976 roku utworzono w lewej kaponierze barkowej „Ścianę śmierci” – miejsce pamięci narodowej, które upamiętnia ofiary fortu, które później zostały zamordowane w Barbarce. W 2019 roku przeprowadzono oczyszczanie wnętrza oraz dziedzińca lewej kaponiery, a w jesieni 2021 roku oczyszczono elewację z graffiti, przywracając historycznej wartości tego miejsca.

W bliskim sąsiedztwie fortu znajduje się pomnik Chwalebne kamienie, który honoruje żołnierzy 5 pruskiego pułku piechoty z 1915 roku.

---

Oceń: Fort VII Twierdzy Toruń

---