Rudak

---

Historia

Czasy najdawniejsze

Na obszarze Rudaka odkryto najstarsze artefakty, które datowane są na późny paleolit, sięgając nawet 9000 lat p.n.e. W historii tej miejscowości szczególnie istotnym wydarzeniem było nadanie w styczniu 1230 roku przez Konrada I mazowieckiego gruntów, w skład których wchodziły: Stawki, Rudak, Kozibór, a także Mała i Wielka Nieszawka. Teren ten rozciągał się na obszarze 11 kilometrów szerokości i 15 kilometrów długości, od współczesnej Brzozy Toruńskiej aż do ujścia Strugi Zielonej do Wisły.

Wzmianki o Rudaku pojawiły się po raz pierwszy w 1340 roku, a miejscowość była wówczas znana jako Rodacke, Rodecke bądź Rodeck. Nazwa ta ma swoje korzenie w niemieckich terminach „ausroden” (co oznacza „karczować”) oraz „Ecke” (czyli „zakątek”). Zarządzanie wsią sprawował sołtys, który cieszył się osobistą wolnością – pierwszym zasadźcą był Gering, działający w Rudaku przed 1340 rokiem. Miejscowość doznała zniszczeń około roku 1410, kiedy to została ograbiona i spalona przez polskie oddziały. W następstwie podpisania pokoju mełneńskiego w 1422 roku, Rudak włączony został w granice Królestwa Polskiego.

Od 1435 roku Rudak stał się częścią diecezji kujawsko-pomorskiej, której siedzibą stał się Włocławek. Po II pokoju toruńskim, który miał miejsce w 1466 roku, wieś uzyskała status królewskiej, włączając się do starostwa Dybowskiego w województwie inowrocławskim. Mimo tego, okres wojen z Krzyżakami i przeniesienie Nowej Nieszawy przyczyniły się do upadku Rudaka i okolicznych wsi. W XVI wieku nastąpiły poważne zniszczenia, a w 1598 roku mieszkańcy Rudaka, Stawek oraz Podgórza przystąpili do budowy kościoła parafialnego, poświęconego Najświętszej Maryi Pannie Wniebowziętej oraz św. Jackowi. W 1661 roku na Rudaku istniała już karczma, którą prowadził Jan Baron, a w XVII wieku do miejscowości przyłączono wieś Kosorzyn.

XVII–XVIII wiek

W XVII wieku wieś po raz kolejny zaczęła się rozwijać, a jednym z elementów tego wzrostu był start produkcji cegły strycharskiej. W 1603 roku Rudak zasiedlili osadnicy olęderscy pochodzący z Niderlandów oraz Fryzji. Osiedli oni na tzw. 16 włókach (około 287 ha), a ich roczny czynsz wynosił 484,15 zł. Mieli oni przywilej łowienia ryb w Wiśle oraz polowania na dziką zwierzynę. Byli mennonitami, gromadzącymi się na modlitwach w drewnianym kościółku, który zbudowano w Małej Nieszawce. Na przełomie XVIII wieku na Rudaku zainicjowano także powstanie cmentarza.

Jednakże rozwój miejscowości został gwałtownie przerwany podczas potopu szwedzkiego w latach 1655–1660, co wywarło negatywny wpływ na przebieg odbudowy wsi po wojnie. W trakcie konfliktu, podczas wojny siedmioletniej (1756–1763), dokumenty wymieniają, że Rudak obejmował obszar rozciągający się od drewnianego mostu, przechodząc przez Stawki do Zamku i dalej w kierunku Piaskowej Góry pod Czerniewicami.

Lata 1793–1920

W 1793 roku Rudak, z liczbą 18 gospodarstw, został przyłączony do Prus Zachodnich. W następnych latach przez wieś przeszły wojska polskie, pruskie, francuskie, austriackie oraz rosyjskie. W 1807 roku Rudak włączono do Księstwa Warszawskiego, a w 1813 roku wieś ta została oblężona przez Prusaków i Rosjan. Na mocy traktatu wersalskiego z 3 maja 1815 roku, Rudak ponownie trafił pod panowanie Prus.

W wyniku prowadzenia działań wojennych, jako skutek niekorzystny, spadł poziom życia mieszkańców. Wiele osób zaczęło utrzymywać się z przemytu towarów do Imperium Rosyjskiego. Poprawa sytuacji gospodarczej zaczęła się od momentu wybudowania w 1862 roku pierwszej cegielni, a także zbudowania linii kolejowej Toruń-Aleksandrów, która przechodziła przez Rudak w 1865 roku. Poza tym, niebagatelne znaczenie miała również budowa Fortu XVI (zwanego Fortem Kolejowym) oraz dworca kolejowego, które z zasileniem wsi w infrastrukturę przyczyniały się do jej rozwoju.

W latach 1880–1885 postawiono również Fort XV, mający na celu ochronę dworca kolejowego i mostu kolejowego. W tym samym okresie Rudak i Stawki zyskały również sieć dróg oraz ujęcia wodne. W XIX wieku dominującą religią w Rudaku stał się ewangelizm – większość mieszkańców przynależała do Kościoła ewangelickiego-unijnego, mieszcząc się w zborze Świętej Trójcy, położonym na Rynku Nowomiejskim w Toruniu. W 1885 roku w Rudaku żyło 620 ewangelików razem z kilkoma mennonitami oraz nieokreśloną liczbą katolików, którzy przynależeli do parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Podgórzu. W drugiej połowie XIX wieku zaznaczyła się też tendencja osiedlania uciekinierów z Imperium Rosyjskiego, którzy uciekali przed służbą wojskową bądź represjami związanymi z powstaniem styczniowym.

W roku 1885 powierzchnia Rudaka wynosiła 812 ha, a miejscowość zamieszkiwało 785 osób, z kolei w 1895 roku w Rudaku znajdowało się 1037 żołnierzy, a do 1905 roku ta liczba wzrosła do 1719, a w 1910 roku do 1746 osób. W latach 70. XIX wieku zbudowano dwie nowe cegielnie, które zatrudniały w sumie 60 pracowników. Na przełomie XIX i XX wieku Rudak został podzielony na dwie części: Rudak wieś oraz Rudak cegielnię.

W 1902 roku rozpoczęto przygotowania do budowy nowej świątyni ewangelickiej w stylu neogotyckim, z inicjatywy kaznodziei ewangelickiego Krügera. Wraz początkiem budowy w miejscowości mieszkało 587 ewangelików. W 1904 roku podjęto decyzję o budowie świątyni oraz utworzeniu parafii Rudak-Stawki, natomiast sama budowa kościoła ruszyła trzy lata później, a jego poświęcenie odbyło się 30 września 1909 roku.

Nadburmistrz Torunia, Georg Kersten, w dniu 12 września 1907 roku, zaproponował przyłączenie Podgórza, Stawek, Rudaka i Piasek do Torunia, co jednak nie zrealizowano.

Lata 1920–1939

W latach 1920–1921 w Forcie XV znajdowała się część Obozu Internowanych nr 11, przeznaczonego dla obywateli rosyjskich. Z danych ze spisu z 1921 roku wynika, że w Rudaku mieszkało 857 mieszkańców, wśród których 455 to były kobiety, a 402 mężczyźni. Jeśli chodzi o narodowości, 561 osób było Polakami, z czego 536 miało wyznanie katolickie, a 304 ewangelickie. W 1938 roku liczba wyznawców w parafii unijno-ewangelickiej Rudak-Stawki wynosiła 250.

W okresie międzywojennym miejscowość mogła poszczycić się siedmioklasową szkołą podstawową, w której początkowo uczyły się tylko dzieci osadników niemieckich, by od 1 września 1922 roku także dzieci polskie mogły ją uczęszczać. W tym czasie w wsi działała także straż pożarna oraz Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Z kolei w 1936 roku północna część Rudaka została włączona do Podgórza, a 1 kwietnia 1938 roku Podgórz przekształcił się w część Torunia.

II wojna światowa

W trakcie II wojny światowej w Rudaku mieszkały osoby o niemieckim pochodzeniu, znane jako volksdeutsche. Część z nich zaangażowała się w działalność związków Selbstschutz. Działalność parafii ewangelicko-unijnej Rudak-Stawki oraz nabożeństwa w kościele były kontynuowane, jednak pastorzy znajdowali się pod nadzorem gestapo. Przynajmniej do maja 1941 roku odprawiano w kościele nabożeństwa dla żołnierzy Wehrmachtu. W styczniu 1945 roku, po wojnie, wojska polskie i sowieckie przejęły kontrolę nad lewobrzeżną częścią Torunia, wydalając Niemców.

Na obszarze Fortu XV istniał oboz przejściowy Stalag A/C, gdzie jeńcy wojenni, przeważnie z Francji, byli przetrzymywani. Od lutego 1945 roku do 1946 roku fort stał się miejscem Obozu Pracy dla ludności niemieckiej, która została internowana. Rosjanie sprawowali kontrolę nad tym obozem, a później zarządzało nim Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Choć oboz przypisany był dla Niemców, mieszkały tam również osoby oskarżone o kolaborację z Niemcami w czasach konfliktu. W lipcu 1945 roku fort mieścił 663 internowanych, w tym kobiety i dzieci, a także w koszarach Fortu Kolejowego przetrzymywano żołnierzy Armii Krajowej.

Czasy najnowsze

Po zakończeniu II wojny światowej parafia ewangelicko-unijna przestała istnieć, a jej mienie zostało przejęte przez okręgowy Urząd Likwidacyjny. W dniu 1 sierpnia 1945 roku świątynia przeszła na własność parafii św. Apostołów Piotra i Pawła z Podgórza. Uroczystość poświęcenia kościoła miała miejsce 25 sierpnia 1945 roku. Z kolei parafia Opatrzności Bożej została erygowana 20 lutego 1946 roku, jednak w 1945 roku zamknięto miejscowy cmentarz ewangelicki, znajdujący się przy ulicy Rudackiej. Na początku parafia ta obejmowała teren Rudaka, Stawek, Czerniewic oraz Otłoczyna, ale z biegiem lat jej granice ulegały zmniejszeniu przez wydzielanie nowych parafii. 1 maja 1971 roku powołano parafię w Otłoczynie, a 25 listopada 1982 roku w Stawkach zainicjowano parafię Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. W dniu 8 grudnia 1984 roku część parafii Opatrzności Bożej w Rudaku i Brzozy Toruńskiej doprowadziła do utworzenia parafii Matki Bożej Łaskawej w Czerniewicach.

Po II wojnie światowej cegielnie stały się własnością państwową, a z biegiem lat zostały połączone w Miejskie Zakłady Ceramiczne, które z kolei zostały sprywatyzowane w latach 90. XX wieku. Aktualnie działają pod nazwą austriackiego koncernu budowlanego Wienerberger Cegielnia Lębork – Zakład Produkcyjny w Toruniu. Po wojnie w obiektach koszarowych zainstalowała się 6. Warszawska Brygada Artylerii Armat, która później przyjęła nazwę 6. Toruńska Brygada Artylerii. W 1966 roku powstała również Szkoła Podstawowa nr 17.

Ważniejsze obiekty

Rudak jest miejscowością, która kryje w sobie wiele ważnych obiektów. Warto wspomnieć o kilku z nich, które mają znaczenie historyczne oraz kulturowe dla tej okolicy.

– Szkoła Podstawowa nr 17 im. gen. Józefa Bema znajduje się na ulicy Rudackiej 26/32. Ta placówka edukacyjna składa się z dwóch budynków oraz zaplecza gospodarczego. Pierwszy z nich powstał na przełomie XIX i XX wieku i do 1920 roku był miejscem nauczania dla dzieci osadników niemieckich. Natomiast od 1 września 1922 roku w tej szkole zaczęły się uczyć dzieci polskie z Rudaku oraz z pobliskich wsi, w tym z Stawek. Drugi budynek, który jest częścią tej szkoły, wzniesiono dzięki społecznemu zaangażowaniu mieszkańców, przy wsparciu Wyższej Szkoły Wojsk Rakietowych i Artylerii oraz Toruńskiej Ceramiki Budowlanej. Został on oddany do użytku w 1966 roku.

– Kolejnym interesującym miejscem jest Dom Muz, zlokalizowany przy ul. Okólnej 169, gdzie odbywają się różnorodne wydarzenia kulturalne.

– Toruński Park Technologiczny to kolejny obiekt, który zasługuje na uwagę. Jest to wyjątkowe centrum innowacji, które wspiera rozwój technologii i biznesu w regionie.

– Również warto wspomnieć o Toruńskiej Agencji Rozwoju Regionalnego, która przyczynia się do rozwoju gospodarczego miasta.

– Ostatnim z głównych punktów jest Nagus, największy zbiornik wodny w granicach Torunia, o powierzchni 7,7 ha i głębokości dochodzącej do 10 m. Powstał on w latach 60. XX wieku z wyrobiska przy ul. Lipnowskiej, stanowiąc ważny element krajobrazu regionu.

– Na koniec, nie możemy zapomnieć o Wienerberger Toruń, fabryce cegieł, która znajduje się przy ul. Lipnowskiej 46/50. Od 2002 roku produkuje ona cegły ceramiczne, a w latach 2005–2008 rozbudowano zakład, wprowadzając drugą linię produkcyjną cegieł klinkierowych. W roku 2009 otwarto przy tym zakładzie pierwszy w Polsce salon wystawowy tej firmy.

Ludzie związani z Rudakiem

W kontekście osób, które miały znaczący wpływ na Rudak, warto wymienić kilka kluczowych postaci.

• Reinhold Heuer (1868–1946) – był niemieckim historykiem sztuki oraz pastorem, który wykazał się talentem jako budowniczy kościoła św. Jerzego, zlokalizowanego na Mokrym,
• Werner Henke (1909–1944) – niemiecki oficer marynarki wojennej, który służył w trakcie II wojny światowej, jest również ważną postacią w historii tego regionu, Werner Henke.

Te postaci, poprzez swoje działania i osiągnięcia, miały wpływ na rozwój i historię Rudaka.

Zabytki i atrakcje turystyczne

Rudak to urokliwa miejscowość, która przyciąga turystów bogactwem zabytków oraz atrakcji. W sercu Rudaka można znaleźć wiele interesujących miejsc, w tym:

• kościół Opatrzności Bożej, charakteryzujący się stylem neogotyckim, zbudowanym w latach 1907–1909, w którego skład wchodzi również pastorówka,
• cmentarz ewangelicki, zlokalizowany przy ulicy Rudackiej 27, datowany na koniec XVIII wieku,
• Fort Kolejowy, który powstał na podstawie sześciobocznego projektu w latach 1863–1866,
• Fort XV, będący standardowym fortem głównym, zbudowanym w latach 1881–1885.

Pomniki przyrody

W okolicy Rudaka znajduje się również wiele cennych pomników przyrody. Wśród nich wyróżniają się:

• Dąb szypułkowy, którego wiek szacuje się na około 500 lat, osiągający wysokość 20 m i obwód 591 cm, usytuowany przy ul. Rudackiej, obok cmentarza ewangelickiego,
• pięć dębów rosnących przy ul. Rudackiej 45/60, o obwodach wahających się od 253 do 379 cm i wysokości od 21 do 23 m,
• głaz narzutowy o obwodzie 12,7 m i wysokości 2,1 m, który znajduje się między wyrobiskiem po dawnej kopalni iłów plejstoceńskich a Fortem XV.

---

Oceń: Rudak

---